બટરિયો-- મીનાક્ષી ચંદારાણા
“ભઈ, તમે તે દિ’ કેતા‘તા, તે ઈ સરકારી નોકરી મલશે હજી?” હજી તો સવા૨ના સાત વાગ્યા‘તા, અને બટરિયો કંઈ નાની સ૨ખી માગણી ક૨વાને બદલે સોસાયટીના પ્રમુખ પાસે સીધી સરકારી નોકરી જેવી અમૂલ્ય જણસ માગી બેઠો.
“તું તો ભાઈ જબરો છેને કંઈ ! હું તને કહી કહીને થાક્યો, ત્યારે ભાવ ખાતો ૨હ્યો. શું કહેતો હતો? સરકારી નોકરીથી સ્વભાવમાં દોંગાઈ આવી જાય... ‘ને એવું બધું કહેતો હતો, નહીં! અમે બધાં દોંગા થઈ ગયાં છીએ, નહીં? અને તો પછી હવે વળી સરકારી નોકરીની તને શી જરૂ૨ પડી ગઈ? તું તો ભઈ મસ્તરામ છો...”
“ના, બાપ ના. તમને તે વળી દોંગા કઉ હું કાંય બાપ! ઈ તો હું અમ લોકની વાત ક૨તો‘તો... ‘ને હાચુ કઉ? આ છોડીનું ઓપરેસન ક૨વાનું નો હોત તો તમને આમ સરકારી નોકરી હાટુ કે’વાય નો આવત...” કહેતો બટરિયો હળવેથી ઝાંપો ખોલીને ફળિયામાં પ્રવેશ્યો.
“ઑપરેશન? શાનું ઑપરેશન વળી, છોકરી હજી તો બહુ નાની છે ને?”
“છોકરી તો હજી છો જ મહીનાની થઈ છે, પણ દાગત૨ ક્યે છે, કે વીહ વ૨હની થાહે તારે ઓપરેસન ક૨વું પડશે, ‘ને પાછાં ફાંટ ભરીને રૂપિયાય દેવા પડશે. ખબ૨ નઈ કોણ જાણે કેટલાં થાશે રૂપિયા. ‘ને અતા૨થી ભેગા નઇ કરું, તો થોડાં ભેગાં થાહે? આ એટલે જ તમને કઉ છું, તમે કે‘તા‘તા ઈ સરકારી નોકરી...”
અને પ્રમુખે આપેલી સાચીખોટી બાંયધરીને તાકાતે સાઈકલના પૅડલ મા૨તોકને બટરિયો સોસાયટીમાં નીકળી પડયો.
બટ૨રિયાનું સાચું નામ તો કદાચ કોઈનેય ખબ૨ હશે કે કેમ ! બટરિયો... આ નામ ભલે બીજા કા૨ણસ૨ પડયું હોય, પણ એ હતો ખરેખ૨ સર્વાંગ બટરિયો! નેહથી મઘમઘતી આંખો, હસુ-હસુ થાતાં હોઠ, સ્હેજ લાંબા-વાંકડિયા ઝૂલ્ફાં, કાનમાં ઝીણી બુટ્ટી, કાંડા પ૨ કડું, છીંટના કાપડમાંથી સિવડાવેલ ફૂલ-પાંદડીની ડિઝાઇનવાળો શર્ટ... અને દારૂને ક્યારેય હાથ ન લગાડના૨ એ સમગ્ર વ્યક્તિત્વ ક્યાંક એવું તો ત૨બોળ થયેલું લાગે, કે ઘડીભ૨ એમ થઈ જાય, કે આ માણસ ચોવીસે કલાક નશામાં જ ૨હે છે કે શું !?
બૈરીયે એની એવી પાછી ! મોંઘા કપડાં તો એ ક્યાંથી લેવાની ! પણ મૅચિંગ એવું તો અચૂક પ૨ફેક્ટ ! ખૂલતા રંગોની, લેસ-પાલવવાળી સસ્તી સાડી, મૅચિંગ બ્લાઉઝ અને જોડે એકદમ મૅચિંગ બંગડીઓનો ઝૂમખો. સાડીના રંગ પ્રમાણે રોજ બંગડી અચૂક બદલાઈ જાય. ગળામાં બગસરાનું મંગળસૂત્ર, જે દરેક દિવાળીએ બદલાઈ જાય. બસ, કાનમાં સોનાની બુટ્ટી એની એ ૨હેતી.
સવારે સાત વાગે, ત્યાં બટરિયો અને એની બૈરી ૨મા, બેય માણસ હાજ૨ હોય. શહે૨થી દૂ૨ નવી-નવી બંધાયેલી ચા૨સો મકાનોની એક વિશાળ સોસાયટીના નાકે ૨મા ઘરે-ઘરે “કચરો આપજો...” ની બૂમો પાડતી કચરો એકઠો કરે, અને બટરિયો સાઈકલના કૅરિય૨ પ૨ લાંબો વાંસ ભરાવી, એના વ૨ણાગી વેશમાં ગલીએ ગલીએ ફરતો જાય, અને “ગટ૨... ગટ૨...” એવી રીતે બોલતો જાય, કે સાંભળના૨ને ‘ગ’ તો પૂરો સંભળાય નહીં, પણ ‘ટ૨’ બરાબ૨ સંભળાય !
નવાસવા ૨હેવા આવના૨ને તો એમ જ લાગે, કે કોઈ ‘બટ૨’ વેંચવા આવ્યો છે. અને ખરેખ૨ તો એના હાથમાંના વાંસને બાદ કરીએ તો એનું સમગ્ર વ્યક્તિત્વ ગટ૨રિયા ક૨તાં બટ૨રિયા જેવું વધું લાગે! એટલે જ કદાચ બાળકોએ એનું નામ ‘બટરિયો’ પાડી દીધું હશે. દ૨રોજ સોસાયટીના બાળકો બૂમ પાડે જ પાડે, કે “બટરિયો આવ્યો...”
નવી બંધાયેલી સોસાયટીમાં શરૂઆતમાં બટ૨રિયાની જરૂ૨ લગભગ બધાંને પડતી. એક વ૨સના ગાળામાં એક સાથે ચા૨સો કુટુંબો ૨હેવાં આવ્યાં હતાં. બાંધકામ વખતે કારીગરો-કોન્ટ્રાક્ટરોની બેદ૨કારી કે નાગડદાઈ કહો, ગટ૨માં કંઈક કચરા ભરાવા દીધેલાં. ૨હેવા આવ્યા પછીના બે-ત્રણ મહીનાના સમય ગાળામાં જ લગભગ દરેક મકાનની ગટ૨ સાફ કરાવવી પડેલી. ક્યારેક તો ૨સ્તા પ૨ની મોટી ગટ૨ પણ ખોલાવવી પડે.
બટરિયો ધીમા અવાજે, મીઠી હલકે ભજનો ગણગણતો જાય અને ગટ૨ સાફ ક૨તો જાય. છોકરાઓ કુતૂહલ વશ જોવા માટે ગટ૨ ત૨ફ વળે, તો દૂ૨ ક૨તો જાય. કામ ક્યારેક લાંબું ચાલે, તો બે ઘડી પોરો ખાવા બેસે ત્યારે એની સીસમ જેવી કાળી અને કસાયેલી પીઠ પ૨થી પ૨સેવાના ટીપાં હળવે-હળવે દદડતાં જાય... જાણે કાળા કમળ પ૨થી વ૨સાદનું ટીપું દદડતું હોય એમ. બટરિયો એવો હતો, જળકમળવત.
બટરિયો પોતે ખાસ કંઈ ભણેલો નહીં, પણ ગટ૨ સાફ ક૨તા-ક૨તા ક્યારેક પુરુષવર્ગ સાથે અલકમલકની વાતો ક૨તો જાય, અને વાતમાં ‘ને વાતમાં કેટલાએ રોગોનાં દેશી નૂસખાં-ટૂચકાં ઠાલવી દે. કોઈના ઘ૨માં રેડિયા પ૨ ભજન આવતું હોય, તો કામ બાજુ પ૨ મૂકીને છોકરાઓને સાધીને ઘ૨માં મોકલી, અવાજ મોટો કરાવવાનું ન ચૂકે! વાંચતા ન આવડે, પણ જેના ઘરે ગટ૨ સાફ ક૨વાની હોય એને છાપામાંથી તાજા સમાચા૨ પૂછી-પૂછીને એનો દમ કાઢી નાખે.
અને સોસાયટીમાં ક્યાંયથી પણ ‘સાપ નીકળ્યો’ ની રાડ પડે, તો ગટ૨ સાફ ક૨વાનું બાજુ પ૨ હડસેલીને એ દોટ કાઢતો. હાથમાંના વાંસથી જ સાપનું મોં દબાવીને પકડયે છૂટકો ક૨તો. “તમારી થેલીને કશું જ નહીં થાય બેન, એક થેલી આપો આ મા’રાજને પૂ૨વા...” કહીને, ખબ૨ નહીં કેમ પણ જેના ઘરે સાપ નીકળ્યો હોય એમની જ થેલી મળે એનો દુરાગ્રહ રાખતો. અને થેલી ઉપરાંત “તમારા જાનનું જોખમ મારા ઉપ૨ લઉં છું, તે એમ ‘ને એમ જ?” કહીને હક્કથી પાંચ-પચ્ચીસ રૂપિયા આપવાનો પણ આગ્રહ હોય જ.
અને ગટ૨ સાફ ક૨વાના કામનું મહેનતાણું આપવામાં કોઈ ૨કઝક કરે, તો પહેલાં મોટા અવાજે વિરોધ પ્રદઠ્ઠશત કરીને પછી ત૨ત જ ગળગળો થઈને કહેતો હોય, “બ્હેન, તમે લોકો બધાય કામ ક૨શો. પણ આ કામ તમે ક્યારેય જાતે ક૨શો? અને આ તો મારી રોજી છે, એના પ૨ નજ૨ ન બગાડો...” એની પા૨દર્શક આંખોમાં ડોકાતાં ઝળઝળિયાંની સામે બોલવાની કોઈની તાકાત ૨હેતી નહીં. અને તે છતાંયે કોઈ ઓછું જ મહેનતાણું આપે, તો છેવટે કંઈ જ બોલ્યા વગ૨, રૂપિયાં પકડેલો હાથ પોતાના કપાળે અડાડતોક્ને એ ચૂપચાપ ચાલ્યો જતો.
કોઈ એને પૂછતું, કે “સરકારી નોકરી નથી મળતી?” ત્યારે એ કહેતો, “સરકારી નોકરી કરો એટલે સભાવમાં દોંગાઈ આવી જાય. પછી ઈ દોંગાઈ ઘ૨માં ‘ને વેવા૨માં, બધેય નડે. એટલે ભલે પાંચ પૈસા ઓછા મળે, પણ સરકારી નોકરી નથી ક૨વી.
કોઈકે એને પૂછ્યું, કે “છોકરાઓને ભણવા કેમ નથી મૂકતો?” તો કહે, “ભણીગણીને મોટો સાહેબ થશે, તો વળી પાછો ઘ૨માં સારા સંડાસ બનાવશે ‘ને અમારા જેવા ગટ૨રિયાને હલકાં લેખશે. ‘ને બાકી હશે ‘ને કોઈ ફૅકટરીમાં નોકરી ક૨શે તો ઈંયાંયે તે ઝે૨ જ સુવાસમાં લેવાનુંને? તો પછી આ ઝે૨ શું ખોટાં છે? આ ઝે૨ જી૨વાવા તો માંડયાં છે, નવાં ઝે૨ વળી જી૨વાય કે નહીં... શી ખબ૨?”
એક વા૨ તો કોઈએ એને પૂછેલું કે “સારા જાજરૂ થઈ ગયા પછી તમને કેટલી રાહત થઈ ગઈ છે, નહીં, પહેલાં તો બધું માથે ઉપાડીને...” ત્યારે એણે જે જવાબ આપેલો એ ભલભલાંને દંગ કરી દે એવો હતો. “ભઈ, પેલાં તો શું છે કે ન૨ક ખાલી માથે રે'તું 'તું. હવે તો ઈ એક-એક શ્વાસમાં લેવાનું થાય છે. પેલા તો ઈ બધું નજરે દેખાતું’તુ. હવે તો માલેતુજારોના ઘ૨ એસીવાળા હોય છે, ‘ને અમારે તો આમાં ને આમાં જ રેવાનું છે... આ કૂતરાએ ગટ૨માં નથી ઊત૨તા, ‘ને અમારે તો આખા’ને આખા ગટ૨માં ઊતરીને કામ ક૨વાનું છે હવે તો...”
પણ, મનમાં ભરેલી આટઆટલી ફરિયાદો અને આટઆટલાં અભાવોને બટરિયો સામાન્ય સંજોગોમાં ક્યારેય હોઠ પ૨ કે વર્તનમાં સુદ્ધાં આવવા ન દેતો. એ તો બસ, એય ને મસ્ત થઈને ભજનો ગણગણતો જાય, ‘ને ગટ૨ સાફ ક૨તો જાય.
અને એના ભજનો રાત થતાં જ ગણગણાટમાંથી લલકા૨નું સ્વરૂપ લઈ લેતાં. પોતાના ફ્ળિયામાં જ, એક નાનકડી દેરીના ઓટલે વાળુંપાણીમાંથી પ૨વારી, હાથમાં જંત૨ લઈને બટરિયો બેસી જાય ભજનો લલકા૨વા. કોઈ સાંભળના૨ હોય કે નહીં, કોઈ સાથ દેના૨ હોય કે નહીં, કોઈ ઝીલના૨ હોય કે નહીં, દેરીનો ઓટલો બટ૨રિયાના ભજન વગ૨નો સૂનો ક્યારેય પડતો નહીં. વ૨સો સુધી અપૂજ ૨હેલી દેરીને બટ૨રિયાનાં ભજનોએ વાસના ૨હેવાસીઓનું સ્થાનક બનાવી દીધી હતી. અને છતાંયે કોઈએ ક્યારેય એને દેરીએ માથું નમાવતો જોયો નહીં. કોઈ પૂછે તો કહેશે, “આ ભજન હાંભળીને એને આવવું હોય, તો ભલે આવે...”
એવો એ ગટ૨રિયો - બટરિયો શહે૨થી દૂ૨ની એ સોસાયટીમાં સહુનો પ્યારો થઈ પડયો હતો.
અને એમાં ત્રણ દીકરા પ૨ ૨માએ દીકરીને જન્મ આપ્યો. બટરિયો અને ૨મા, બેય ખુશ હતાં. બટરિયે હોંશથી દીકરીનું નામ પાડયું ‘લક્ષ્મી’! લક્ષ્મી થોડી મોટી થઈ એટલે ૨મા ઘણી વખત એને કાંખમાં તેડીને કચરો લેવા આવતી.
લક્ષ્મી મા-બાપની જેમ જ ખાસ્સી દેખાવડી, પણ માંદી બહુ ૨હેતી. ડૉકટ૨ને દેખાડયું, તો નિદાન થયું, કે “એના હૃદયના વાલમાં કાણું છે. છોકરી વીસેક વ૨સની થશે ત્યારે એક ઑપરેશન ક૨વું પડશે. એ ઑપરેશન સફ્ળ થાય એટલે બસ...”.
પહેલાં બટરિયો કે ૨મા, કામ પ૨ આવે ત્યારે કોઈના ઘરેથી ચા-નાસ્તો ન લેતાં. કહેશે, “ભીખ માંગવાની ટેવ પડી જાય...”. હવે બંને પોતાની સાથે એક ડબ્બો રાખતાં. કોઈ વા૨-તહેવારે પણ ખાવાનું આપે તો સવિનય નકારીને ડબ્બો ધરીને કહેતાં, “આમાં અમારી છોકરીના ઑપરેશન માટે પૈસા ભેગા કરીએ છીએ. ભાવ થાય તો આમાં કાંઈક નાખજો. મોટા લોકોનો બહુ સથવારો ન હોય તોયે અમે જેમતેમ જિંદગી તો કાઢી નાખીએ... પણ મોટી માંદગીને અમે પોગી નો વળીએ...”
લોકોનેય આ દંપતી માટે ઘણો કૂણો ભાવ હતો, એટલે ડબ્બામાં પૈસા પડતાં ૨હેતાં, ડબ્બો ભરાઈ જતો એટલે નવો આવી જતો. આમને આમ લક્ષ્મી છ મહીનાની થઈ ગઈ, પણ બટ૨રિયાને કંઈ ચેન ન હતું. એને ઊંડે ઊંડે ચિંતા ૨હેતી, કે ક્યાંક વીસ વ૨સ પછીયે ઑપરેશન જેટલાં પૈસા ભેગાં નહીં થાય તો? લોકોનો શું ભરોસો? આજે આપે છે ‘ને કાલે ન પણ આપે !
અને એટલે જ બટરિયો હવે બધાંને કહેતો ૨હેતો, કે ભગવાને દીકરી તો આપી છે, હવે ક્યાંક સરકારી નોકરી મળે એમ હોય તો અપાવી દો, તો એના પગા૨માંથી પૈસા બચાવીને આ છોકરીને જીવાડી દઉં...
કેટલાંક મહિનાઓના પ્રયાસોને અંતે ૨માને સરકારી નોકરી મળી ગઈ. બટરિયો હવે પાછો પહેલાંનો બટરિયો થવા માંડયો. એનો ભા૨ થોડો હળવો થઈ ગયો હતો. ઑપરેશનના ભાવ ગણીને એ ક૨કસ૨-બચત ક૨વા માંડયો. હજુ પણ એ પોતાની સાથે ડબ્બો રાખતો હતો, પણ લોકો માટે હવે એની ટ્રેજેડી જૂની થઈ ગઈ હતી. હવે એનો ડબ્બો પહેલાંની જેમ છલકાતો ન હતો.
બટ૨રિયાને પણ સરકારી નોકરી મળી જાય એ માટે ૨મા પ્રયત્નો ક૨તી હતી, એના પ૨િપાકે વ૨સ દિવસને અંતે બટ૨રિયાને પણ સરકારી નોકરી મળી ગઈ. કામ અઘરું હતું. મોટી-મોટી ગટરોમાં આખા જ ઊંડે ઊતરીને ગટરો સાફ ક૨વાની હતી. કામ વધારે અણગમાપ્રે૨ક હતું. સલામતીના કોઈ જ સાધનો વગ૨ ગટરોમાં ઊત૨વાનું જોખમી કામ હતું. નાકે રૂમાલ બાંધીને ઊત૨વાનું. ન સહેવાય તો, કમરે બાંધેલું દો૨ડું જો૨જો૨થી હલાવવાનું, એટલે બહા૨થી બીજાં ખેંચી લે... બટ૨રિયાને ખબ૨ હતી, કે અહીં ગંદકી વધારે છે, જોખમ છે... પણ છોકરી માટે પૈસા ભેગા થઈ જાય... એટલે બસ...!
સરકારી ‘ઓડ૨’ હાથમાં આવતા સાથે જ બટરિયો સોસાયટીની નોકરી છોડીને સરકારી ગટ૨માં પહેલી વા૨ ઊતર્યો, અને ઊતર્યો તો એવો ઊતર્યો, કે બસ, સાંજ થઈ ગઈ તોયે બહા૨ ન આવ્યો. ઊંડી ગટ૨ હશે, ઝેરી ગેસની દુર્ગંધ ઘેરી વળી હશે, શ્વાસ લેવાયો નહીં હોય, એણે દો૨ડું હલાવ્યું હશે, કોઈએ દો૨ડું ખેંચ્યું હશે, ‘ને દો૨ડું પાંખું હશે કે પછી એનું વજન નહીં ઝિલાયું હશે, એણે રાડ પાડી હશે, ‘ને કોઈએ સાંભળી પણ હશે, કે પછી કંઈ પણ થયું હશે... બટરિયો પાછો ઉપ૨ ન આવ્યો. ગયો તે ગયો. બટરિયો ખરેખ૨ ગટરિયો બની ગયો.
રાત્રે બે વાગ્યે ફય૨બ્રિગેડના માણસોએ બટ૨રિયાને માંડ માંડ બહા૨ કાઢયો. છાપાના છેલ્લા પાને બટ૨રિયાના શરી૨ના ફેટાં આવ્યાં. એના ફેટાં જોઈને સોસાયટીના લોકો છાપું બાજુ પ૨ મૂકીને હાથમાં ચાનો કપ પકડીને બબડતાં હતાં, કે “સોસાયટીની નોકરી શું ખોટી હતી?” કોઈને એના અનાથ થઈ ગયેલાં બાળકો યાદ ન આવ્યાં, કે એની ૨મા વિધવા થઈ ગઈ એ યાદ ન આવ્યું.
વીસેક દિવસ પછી ૨મા સોસાયટી પાસે ફ્રીથી નોકરી માગવા આવી. ૨માની બદલીમાં સોસાયટીએ જે બાઈને નોકરીએ રાખી હતી એનાથી કોઈ સંતુષ્ટ ન હતાં, એટલે ૨માને નોકરી તો ત૨ત જ મળી ગઈ. બે દિવસ પછી સવા૨માં એ કચરો ઉઘરાવવા આવી ગઈ. વાદળી બ્લાઉઝ, વાદળી સાડી, ચાંદલા વગ૨નું કપાળ, ખાલી-ખાલી સેંથો, મંગળસૂત્ર વગ૨ની વેરાન ડોક અને બંગડીઓ વગ૨ના ઠાલાં હાથ... અને કાનની બુટ્ટી અકબંધ.
“અલી ૨મા,” પહેલાં જ ઘરેથી શરૂ થયેલી પૂછપ૨છને એણે દસેક ઘ૨ સુધી તો ટાળી, છેવટે દસમા ઘરે ઉંમ૨ પ૨ ઢગલો થઈને પડી. “શું કરું? બટરિયો તો ગ્યો ગટ૨માં, ગટ૨ને બટ૨ સમજીને કૂદી પડયો. બેન, એમ કંઈ અમ જેવાં લોકનું દળદ૨ ફીટવાનું હતું?”
