વિતુર નીસિ
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as MatruBharti.
MatruBharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
વિતુર નીસિ
-ઃ અધ્યંય ૧ :-
વૈશાપંયને કહુા :- હે જનમેજય ! પછી મહંબુદ્ધિમંન મહીપસિ ધૃસરંષ્ટ્રે દ્વંરપંલને કહ્ય્ુંા કે હુા વિતુરને મળવં ઇચ્છુા છુા, મંટે સેને જલતી અહીં બેંલંવી લંવ. એટલે ધૃસરંષ્ટ્રે મેંકલેલં સે તૂસે વિતુરજીને કહ્ય્ુંા કે, હે મહંજ્ઞ્ંંની ! દમથ્ર્ં ધૃસરંષ્ટ્ર મહંરંજા સમંરાં તર્શન કરવં ઇચ્છે છે. ૧-૨
દ્વંરપંલે કહ્ય્ુંા :- સેણે અં પ્રમંણે કહ્ય્ુંા એટલે વિતુરજી રંજમાતિરમાં અંવીને દ્વંરપંલને કહ્ય્ુંા કે, હુા અંવ્યેં છુા, સે સુા ધૃસરંષ્ટ્રને જણંવ. એટલે દ્વંરપંલે કહ્ય્ુંા, હે રંજેન્દ્ર ! અં વિતુર સમંરી અંજ્ઞ્ંંથ્ીં અંવ્યં છે અને સમંરં ચરણનં તર્શનની ઇચ્છં રંખે છે. સે દાબાધી મને અંજ્ઞ્ંં અંપેં. ૩-૪
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- એ વિતુરનાં તર્શનને મંટે કતી પણ અદમથ્ર્ં નથ્ીં. સુા એ તીર્ઘતર્શી અને મહંનબુદ્ધિમંન એવં વિતુરજીને આતર લઇ અંવ. ૫
દ્વંરપંલે કહ્ય્ુંા :- હે વિતુર ! સમે બુદ્ધિમંન મહંરંજાનં આસઃપુરમાં પ્રવેશ કરેં, કેમ કે સમને મળવં સે પેંસે હમેશાં સૈયંર જ છે, એમ રંજાએ મને કહ્ય્ુંા છે. ૬
પછી વિતુરે ધૃસરંષ્ટ્રનં ભવનમાં પ્રવેશ કયર્ેં અને ચિંસં કરી રહેલં એ મહંરંજાને બે હંથ્ં જોડીને કહ્ય્ુંા કે, હે મહંજ્ઞ્ંંની ! હુા વિતુર સમંરી અંજ્ઞ્ંંથ્ીં સમંરી પંદે અંવ્યેં છુા. જો કાંઇ કંમ કરવંનુા હેંય સેં મને અંજ્ઞ્ંં કરેં. ૭-૮
ધૃસરંષ્ટ્રે કહ્ય્ુંા :- હે વિતુર ! દાજય અહીં અંવ્યેં હસેં અને મંરી નિંતં કરીને ચંલ્યેં ગયેં છે, સે કંલે અજાસશત્ર્ું યુધિષ્ઠિરનેં દાતેશેં દભંમાં કહેશે, એ વીરપુરૂષ્ં એવં યુધિષ્ઠિરનુા શુા કહેવુા છે ? સેની મને હજુ દુધી ખબર નથ્ીં, સેથ્ીં મંરં ગંત્ર્ંેં બળે છે. અને મંરી ઉંઘ હરંમ થ્ંઇ ગઇ છે. ૯-૧૦
હે વિતુર ! હુા ઉજાગરંથ્ીં બળી રહ્ય્ંેં છુા. સુાજ અમંરંમાં ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંમાં કુશળ છે. સેં મંરે મંટે સને જે હિસકંરી જણંસુા હેંય સે સુા મને કહે. દાજય પાંડવેંની પંદેથ્ીં અંવ્યેં છે ત્યંરથ્ીં મંરં મનને ખરી શાંસિ રહેસી નથ્ીં અને દર્વ ઇન્દ્રિયેં અસ્વસ્થ્ં થ્ંઇ ગઇ છે. કંરણ કે કંલે દાજય શુા કહેશે ? સેની જ મને સીવ્ર ચિંસં થ્ંયં કરે છે. ૧૧-૧૨
વિતુર બેંલ્યં :- ઉજાગરં સેં બળવંન મનુષ્યથ્ીં તબંયેલં દંધન રહિસ તુર્બળ મનુષ્યને થ્ંંય, જેનુા ધન હરંઇ ગયુા હેંય, જે કંમી હેંય, જે ચેંર હેંય સેને થ્ંંય. હે રંજન્ ! અં મહંન તેંષ્ંેં સેં સમને સ્પશ્યર્ં નથ્ીં ને ? અથ્ંવં સમે બીજાનં ધનમાં તંઢ રંખીને બળસં સેં નથ્ીં ને ? ૧૩-૧૪
ધૃસરંષ્ટ્રે કહ્ય્ુંા :- અં રંજર્ષ્િંવાશમાં સુા એકલેં જ વિદ્વંનેંમાં મંન્ય છે, મંટે હુા સંરાં ધર્મયુક્સ અને પરમ કલ્યંણકંરી વચન દાંભળવં ઇચ્છુા છુા. ૧૫
પાડિસનાં લક્ષ્ંણ :- જે હમેશાં પ્રશાશંપંત્ર્ં કમર્ેં કરે છે, ક્યંરેય નિંતં પંત્ર્ં કમર્ેં કરસેં નથ્ીં, જે અંસ્સિક છે અને જે શ્રદ્ધંવંન છે સેને પાડિસનાં લક્ષ્ંણવંળેં જાણવેં. ૧૬
ક્રેંધ, હષ્ર્ં, અન્યની અવજ્ઞ્ંં, લજ્જા, અકડસંપણુા અને અહાસં એ જેને પુરૂષ્ંંથ્ર્ંથ્ીં પણ ભ્રષ્ટસં નથ્ીં, સે જ પાડિસ કહેવંય છે. ૧૭
જેનાં કરવં ધંરેલં કૃત્યને અથ્ંવં જેનં કરી રંખેલં વિચંરને બીજા કેંઇ જાણસં નથ્ીં પણ જેનં દિદ્ધ થ્ંયેલં કંર્યન જ બીજાઅેં જાણે છે, સે જ પાડિસ છે. ૧૮
જેનં કંર્યમાં ટંઢ, સંપ, ભય, પ્રીસિ, દમૃદ્ધિ અને અદમૃદ્ધિ વિઘ્ન કરી શકસાં નથ્ીં, જેની વ્યવહંરિક બુદ્ધિ ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંને અનુદરે છે અને કંમથ્ીં અથ્ર્ંને પ્રંપ્ત કરે છે, સેને પાડિસ કહેલં છે. પાડિસ બુદ્ધિવંળં પુરૂષ્ંેં પેંસંની શક્સિ પ્રમંણે કંમ કરવંની ઇચ્છં રંખે છે, યથ્ંંશક્સિ કંમ કરે છે અને સેઅેં કેંઇનુા પણ અપમંન કરસં નથ્ીં. વળી સે ઝટ દમજી જાય છે. છસાં સે ઘણીવંર દુધી દંમંનુા બેંલવુા ધીરજથ્ીં દાંભળે છે, સે દમજણ પૂર્વક કંમને અળગેં રંખીને અથ્ર્ંને સ્વીકંરે છે, અને સે પંરકંનં કંમમાં હંથ્ં નંખસં નથ્ીં સેમ ખંલી બડબડંટ પણ કરસં નથ્ીં સેને પાડિસ કહેલં છે. વળી પાડિસ બુદ્ધિવંળં પુરૂષ્ંેં અપ્રંપ્ય વસ્સુની અભિલંષ્ંં કરસં નથ્ીં, નંશ પંમેલી વસ્સુનેં શેંક કરસં નથ્ીં અને અંપત્ત્િંમાં પણ મુાઝંસં નથ્ીં, વળી જે નિધર્ંરપૂર્વક કંર્ય અંરાભે છે, જે કંર્યની વચ્ચે અટકી પડસેં નથ્ીં, જે દમયને વ્યથ્ર્ં જવં તેસેં નથ્ીં, અને જે મનને વશ રંખે છે. સેજ પાડિસ કહેવંય છે. ૧૯-૨૪
હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! પાડિસેં દત્પુરૂષ્ંેંને યેંગ્ય એવાં કમર્ેંમાં પ્રીસિ રંખે છે, ઐશ્વર્યની પ્રંપ્તિ મંટે કમર્ેં કરે છે અને કેંઇનં હિસનેં દ્વેષ્ં કરસં નથ્ીં, વળી જે પેંસંનં દન્મંનથ્ીં રંજી થ્ંસં નથ્ીં અને અપમંનથ્ીં ઉદ્વેગ કરસં નથ્ીં, પણ જે ગાગંધંરંની પેઠે ગાભીર રહે છે. સે પાડિસ કહેવંય છે. ૨૫-૨૬
જે પ્રંણીમંત્ર્ંનં સત્ત્વેંનેં જ્ઞ્ંંસં છે, કર્મમંત્ર્ંનં યેંગનેં વેત્ત્ંં છે, મનુષ્યમંત્ર્ંનં ઉપંયેંનેં જાણકંર છે, જેની વંણી અસ્ખલિસ વહેનંરી છે, લેંકકથ્ંંનેં જાણકંર છે, સર્કશીલ છે, પ્રભંવશક્સિવંળેં છે અને જે ગ્રાથ્ંને બરંબર દમજાવી શકે છે, સે પાડિસ કહેવંય છે. ૨૭-૨૮
શંસ્ત્ર જેની બુદ્ધિને અંવકંરે છે સથ્ંં જેની બુદ્ધિ શંસ્ત્રને અનુદરે છે અને પૂજ્ય પુરૂષ્ંેંએ બાંધેલી મયર્ંતં અેંળાગસેં નથ્ીં સેને પાડિસ કહેલં છે. ૨૯
મૂર્ખનાં લક્ષ્ંણ :- જે શંસ્ત્રહીન હેંવં છસાં મહંઅભિમંની છે, જે તરિદ્રી હેંવં છસાં મેંટાં કંમેંનેં દાકલ્પ કરે છે, અને જે હીન કર્મથ્ીં ધનદાપત્ત્િં મેળવવં ઇચ્છે છે, સેને પાડિસેં મૂર્ખ કહે છે. ૩૦
જે પેંસંનુા કંમ છેંડીને પંરકંનુા કંમ લઇ બેદે છે, અને જે મિત્ર્ંને મંટે મિથ્યં અંચરણ કરે છે સે મૂર્ખ કહેવંય છે. વળી જે પેંસંનં ઉપર પ્રેમ વગરનંને ચંહે છે અને પ્રેમ રંખનંરનેંે ત્યંગ કરે છે સથ્ંં જે બળવંનનેં દ્વેષ્ં કરે છે, સેને પાડિસેંે મૂઢ બુદ્ધિવંળં કહે છે. ૩૧-૩૨
જે શત્ર્ુંને પેંસંનેં મિત્ર્ં કરે છે, જે મિત્ર્ંનેં દ્વેષ્ં કરે છે સથ્ંં સેની હિંદં કરે છે અને જે તુષ્ટકર્મનેં અંરાભ કરે છે, સેને પાડિસેં મૂર્ખબુદ્ધિ કહે છે. વળી હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! જે પેંસે કરવંનાં કંમેં દેવક વગેરે પંદે કરંવે છે, જે જ્યાં ત્યાં શાકં કરે છે અને જે સરસ કરવંનાં કંમમાં વિલાબ કરે છે સે મૂર્ખ છે ૩૩-૩૪
જે પિસૃઅેંનુા શ્રંદ્ધ અને તેવેંની પૂજા કરસેં નથ્ીં અને જેને મિત્ર્ં મળસેં નથ્ીં સેને પાડિસેં મૂર્ખબુદ્ધિ કહે છે. જે વણ બેંલંવ્યેં આતર અંવે છે, વણ પુછ્યે વચ્ચે બેંલે છે અને વિશ્વંદપંત્ર્ં નહિ એવં પર વિશ્વંદ રંખે છે.
સે અધમ મનુષ્ય મૂઢ બુદ્ધિવંળેં છે. વળી બીજાનં તેંષ્ં જોઇને સેની નિંતં કરે છે, છસાં પેંસે જ સેવુા તેંષ્ંમય વર્સન રંખે છે અને જે અદમથ્ર્ં છસાં ક્રેંધ કરે છે સે પુરૂષ્ં પણ મૂઢબુદ્ધિવંળેં હેંઇ મૂર્ખનેં શીરેંમણી છે. ૩૫-૩૭
વળી જે પુરૂષ્ં ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંથ્ીં રહિસ એવં પેંસંનં બળને જાણસેં નથ્ીં અને મંત્ર્ં હંથ્ં પગ જોડી રંખીને અલભ્ય વસ્સુની ઇચ્છં કરે છે, સેને અં લેંકમાં મૂઢબુદ્ધિવંળં કહેવંમાં અંવે છે. ૩૮
હે રંજા ! જે પેંસંનેં શિષ્ય ન હેંય સેને ઉપતેશ અંપે છે, જે છંની રીસે રંજરંણીઅેંને દેવે છે અને જે કાજુદની દેવં કરે છે સેને પાડિસેં મૂઢબુદ્ધિવંળેં કહે છે. મહંન અથ્ર્ં, વિદ્યં અથ્ંવં ઐશ્વર્ય મેળવીને પણ જે ઉદ્ધસંઇ રહિસ જીવન જીવે છે સે પાડિસ કહેવંય છે. ૩૯-૪૦
ક્રુરનાં લક્ષ્ંણ :- જે મનુષ્ય પેંસંનં દેવક અંતિ પરિવંરને બહંકંસ રંખીને પેંસે દંરૂા ભેંજન જમે છે, અને દંરાં દંરાં વસ્ત્ર્ંેં પહેરે છે, સેનં કરસાં વધંરે ઘંસકી બીજો કેંણ છે ? કેંઇ મનુષ્ય પંપ કરે છે, પણ સેનુા ફળ મેંટં મંણદને ભેંગવવંનુા અંવે છે. ફળ ભેંગવનંરંઅેં સેં પંપથ્ીં છૂટી જાય છે, પણ કસર્ંને પંપનેં તેંષ્ં ચેંંટી જ રહે છે. ૪૧-૪૨
બુદ્ધિની શક્સિ :- ધનુષ્ંધંરીએ મૂકેલુા બંણ કેંઇને મંરે કે ન પણ મંરે પરાસુ બુદ્ધિમંને યેંજેલી બુદ્ધિ સેં રંજા દંથ્ેં રંષ્ટ્રનેં પણ નંશ કરી નંખે, એક બુદ્ધિ (બીજુા) કંર્ય સથ્ંં અકંર્યનેં નિશ્ચય કરેં, (ત્ર્ંણ) મિત્ર્ં, ઉતંદીન સથ્ંં શત્ર્ું, (ચંર) દંમ, તંમ, તાડ સથ્ંં ભેત) થ્ીં વશ કરેં. (પાંચ) જ્ઞ્ંંનેન્દ્રિય ઉપર જય મેળવવેં, (છ) દાધિ, વિગ્રહ, યંન, અંદન, દ્વૈધીભંવ સથ્ંં અંશ્રયને દમજી લેં, (દંસ) સ્ત્ર્ીંદાગ, દ્યુસ, મૃગયં, મદ્યપંન, કઠેંર વંણી, ક્રુર તાડ, સથ્ંં દ્રવ્યનં અપવ્યયનેં ત્યંગ કરેં. અંમ કરીને સમે દુખી થ્ંંઅેં. ૪૩-૪૪
ઝેરનેં રદ એકને મંરે છે અને શસ્ત્રથ્ીં એક જ મંયર્ેં જાય છે, પરાસુ રંજાની માત્ર્ંણંમાં કતી ગેંટંળેં વળે સેં સેથ્ીં સે પ્રજા અને રંષ્ટ્ર દહિસ રંજાનેં નંશ થ્ંંય છે. ૪૫
એક પતંથ્ર્ંનુા વિવેચન :- એકલંએ સ્વંતિષ્ટ ભેંજન જમવુા નહિ, એકલંએ કેંઇ કંર્યનેં વિચંર કરવેં નહિ, એકલંએ પાથ્ં કંપવેં નહિ અને ઘ ણાં દૂસં હેંય ત્યાં એકલંએ જાગસં બેદવુા નહિ, હે રંજન ! સમે જાણસં નથ્ીં કે જેમ દમુદ્રને સરવં મંટે નૈંકં જ એકમંત્ર્ં વંહન છે, સેમ દત્ય ભંષ્ંણ એ જ સ્વર્ગની એક અદ્વિસીય દીડી છે અને દત્યબ્રહ્મ જ મેંક્ષ્ંનુા એક અદ્વિસીય દંધન છે. ૪૬-૪૭
ક્ષ્ંમંવંન મનુષ્યમાં એક જ તેંષ્ં દાભવે છે, બીજો તેંષ્ં સેનંમાં ઘટસેં નથ્ીં, કેમ કે ક્ષ્ંમંવંન મનુષ્યને લેંકેં અશક્સ મંને છે, પણ ક્ષ્ંમંશીલની ક્ષ્ંમંને તેંષ્ં ન મંનવેં જોઇએ, કંરણ કે ક્ષ્ંમં એ જ મહંન બળ છે, અશક્સેંને મંટે ક્ષ્ંમં ગુણરૂપ છે, સેં દમથ્ંર્ેંને મંટે ક્ષ્ંમં એ અંભૂષ્ંણરૂપ છે. ૪૮-૪૯
ક્ષ્ંમં એ જગસમાં વશીકરણ છે, ક્ષ્ંમં વડે શુા દંધ્ય થ્ંસુા નથ્ીં ? અરે ! જેનં હંથ્ંમાં શાંસિરૂપી ખડગ છે, સેને તુર્જન શુા કરી શકશે ? કેમ કે ઘંદ વિનંની જગ્યંમાં પડેલેં અગ્નિ સેં અંપમેળે જ અેંલવંઇ જાય છે, ક્ષ્ંમં વિનંનેં મનુષ્ય પેંસંને સેમ જ બીજાને અનેક તેંષ્ંવંળેં કરે છે. ૫૦-૫૧
એક ધર્મ જ પરમ કલ્યંણરૂપ છે, એક ક્ષ્ંમં જ ઉત્ત્ંમ શાંસિરૂપ છે, એક વિદ્યં જ પરમ સૃપ્તિરૂપ છે અને એક અહિંદં જ દુખને અંપનંરી છે. ૫૨ બે પતંથ્ંર્ેંનુા વિવેચન :- દર્પ જેમ તરમાં પડી રહેનંરાં પ્રંણીઅેંને ગળી જાય છે, સેમ પૃથ્વી, શત્ર્ુંની દંથ્ેં વિરેંધ ન કરનંરેં રંજા અને પ્રવંદ ન કરનંરેં બ્રંહ્મણ એ બન્ન્ેંને ગળી જાય છે. કઠેંર વંણી ન બેંલવી અને તુષ્ટની પૂજા ન કરવી, એ બે કર્મ કરનંરેં મનુષ્ય અંલેંકમાં વિશેષ્ં શેંભે છે. ૫૩-૫૪
હે પુરૂષ્ંવ્યંઘ્ર ! એકે પૂજેલંને પૂજનંરેં લેંક, અને એક સ્ત્ર્ીંએ કંમનં કરેલં પુરૂષ્ંની કંમનં કરનંરી સ્ત્ર્ીંઅેં, એ બન્ન્ેં પંરકંનં વિશ્વંદે કંમ કરે છે, જે નિર્ધન છસાં અનેક પતંથ્ંર્ેંની કંમનં કરે છે અને અદમથ્ર્ં છસાં જે ક્રેંધ કરે છે, એ બન્ન્ેં વંસ શરીરને શેંષ્ીં નંખનંર સીક્ષ્ંણ કાંટંરૂપ છે. ૫૫-૫૬
ગૃહસ્થ્ં હેંઇને નિરુદ્યેંગી રહેનંર અને દાન્યંદી થ્ંઇને કંર્ય કરનંર, એ બન્ન્ેં વિપરીસ કર્મ કરવંથ્ીં શેંભસં નથ્ીં. હે રંજન્ ! દમથ્ર્ં હેંવં છસાં જે ક્ષ્ંમંવંન છે અને તરિદ્રી હેંવં છસાં જે તંસં છે એ બન્ન્ેં પુરૂષ્ંેં સ્વર્ગની ઉપર રહે છે. ૫૭-૫૮
ન્યંયથ્ીં મેળવેલુા દ્રવ્ય અપંત્ર્ંને અંપવુા અને પંત્ર્ંને ન અંપવુા, એ બે સેનં તુરુપયેંગ જાણવં, ધનવંન હેંવં છસાં જે તંસં નથ્ીં, અને તરિદ્રી હેંવં છસાં જે સપસ્વી નથ્ીં, એ બન્ન્ેંનં ગળે મજબૂસ શિલં બાંધીને પંણીમાં ડુબંડી તેવં. હે રંજન્ ! યેંગ યુક્સ દાન્યંદી અને યુદ્ધમાં દંમે મેંઢે મૃત્યુને ભેટનંરેં વીર એ બન્ન્ેં દૂર્યમાડળ ભેતીને ઉપર જાય છે. ૫૯-૬૧
ત્ર્ંણ પતંથ્ંર્ેંનુા વિવેચન :- હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! મનુષ્યેંને વશ કરવંમાં ઉત્ત્ંમ દંમ, મધ્યમ તંમ સથ્ંં તાડ અને કનિષ્ઠ ભેત એ ત્ર્ંણે ઉપંયેં દાભળંય છે, એમ વેતવેત્ત્ંંઅેં જાણે છે. હે રંજા ! ઉત્ત્ંમ, મધ્યમ અને અધમ એવં ત્ર્ંણ પ્રકંરનં પુરૂષ્ંેં હેંય છે, એટલે સેઅેંની યેંગ્યસં પ્રમંણે પૂવર્ેંક્સ ત્ર્ંણ કર્મમાં યેંજનં કરવી જોઇએ. (ત્યંરે સમે કર્ણ જેવંને માત્ર્ીં કરી બેઠં છેં.) ૬૨-૬૩
હે રંજન્ ! સ્ત્ર્ીં, તંદ અને પુત્ર્ં એ ત્ર્ંણ ધનનાં અધિકંરી નથ્ીં. કંરણ કે સેઅેં જે ધન મેળવે છે, સે ધન સેં સેઅેં જેનાં હેંય સેનુા છે. પરદ્રવ્યનુા હરણ, પરસ્ત્ર્ીંની છેડ અને હિસેષ્ીંનેં પરિત્યંગ કરવેં, એ ત્ર્ંણ તેંષ્ંેં નંશ કંરક છે. ૬૪-૬૫
કંમ, ક્રેંધ અને લેંભ એ ત્ર્ંણે નરકનં દ્વંર છે અને પેંસંનેં વિનંશ લંવનંર છે. મંટે એ ત્ર્ંણેનેં ત્યંગ કરવેં. હે ભંરસ ! વરપ્રતંન, રંજ્ય અને પુત્ર્ં જન્મ અં ત્ર્ંણ એક સરફ અને બીજી સરફ શત્ર્ુંને કપટમાંથ્ીં મુક્સ કરવેં એ બન્ન્ેં દમંન છે. ૬૬-૬૭
જે પેંસંનેં ભક્સ છે, જે પેંસંનેં દેવક છે અને જે હુા સમંરેં છુા એ પ્રમંણે બેંલે છે એ ત્ર્ંણ જો શરણે અંવ્યં હેંય, સેં પેંસંની વિષ્ંમ સ્થ્િંસિમાં પણ સેમનેં ત્યંગ કરવેં નહિ. ૬૮
ચંર પતંથ્ંર્ેંનુા દેવન :- વિદ્વંનેં કહે છે કે મહંબળવંન રંજાએ અં ચંરનેં ત્યંગ કરવેં જોઇએ. અલ્પબુદ્ધિવંળંની દંથ્ેં, તીર્ઘદૂત્ર્ીંની દંથ્ેં, હષ્ર્ંવેગમાં અંવેલંની દંથ્ેં અને ભંટંઇ કરનંરંઅેંની દંથ્ેં ગુપ્ત વિચંર કરવેં નહિ. ૬૯
હે સંસ ! સમંરં જેવં ઐશ્વર્ય દાપન્ન્ં ગૃહસ્થ્ંંશ્રમીને ઘ રમાં વૃદ્ધ દાબાધી, વિપત્ત્િંમાં અંવેલેં કુલીન, દ્રરીદ્રી મિત્ર્ં, અને દાસંન રહિસ બહેન એ ચંર રહેવાં જોઇએ. ૭૦ (કંરણ કે વૃદ્ધ કુળધર્મનેં ઉપતેશ અંપે છે, કુલીન બંળકેંને અંચંર શીખવે છે, મિત્ર્ં હિસની વંસ કહે છે અને બહેન ધનનુા રક્ષ્ંણ કરે છે.)
હે મહંરંજ ! તેવરંજ ઇન્દ્રનં પૂછવંથ્ીં બૃહસ્પસિએ સત્કંલ ફળ અંપનંરી ચંર વસ્સુઅેં બસંવી છે. તેવસંઅેંનેં દાકલ્પ, બુદ્ધિમંનેંનેં પ્રભંવ, વિદ્વંનેંનેં વિનય અને પંપીઅેંનેં નંશ એ ચંર સમે જાણેં. અગ્નિહેંત્ર્ં, મૈંન, વેતંધ્યંન અને યજ્ઞ્ં અં ચંર કમર્ેં અભય અંપનંરાં છે. પરાસુ સે જ કમર્ેં જો તાભથ્ીં કયર્ંં હેંય સેં ભય અંપનંરાં છે. ૭૧-૭૩
પાંચ પતંથ્ંર્ેંનુા વિવેચન :- હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! પિસં, મંસં, અગ્નિ, અંત્મં અને ગુરુ એ પાંચ અગ્નિની પેઠે ઉપંદનં કરવં યેંગ્ય છે, મંટે મનુષ્યે સેમની પ્રયત્ન પૂર્વક દેવં કરવી. ૭૪
તેવ, પિસૃ, મનુષ્ય, ભિક્ષ્ુંક અને અસિથ્િં અં પાંચનુા પૂજન કરવંથ્ીં મનુષ્યને અંલેંકમાં નિર્મળ યશ મળે છે. મિત્ર્ંેં, શત્ર્ુંઅેં, મધ્યસ્થ્ંેં, ગુરુઅેં અને દેવકેં અં પાંચ સમે જ્યાં જ્યાં જશેં ત્યાં ત્યાં સમંરી પંછળ અંવશે. પાંચ ઇન્દ્રિય વંળં મનુષ્યની જો એક ઇન્દ્રિય પણ છિદ્રવંળી (વિષ્ંયંદક્સ) હેંય સેં કાંણી પખંલમાંથ્ીં ટપકી જસાં પંણીની જેમ સેની બુદ્ધિ પણ એ વિષ્ંયભેંગ દ્વંરં બહંર ટપકી જાય છે. ૭૫-૭૭
છ પતંથ્ંર્ેં :- જગસમાં ઐશ્વર્ય મેળવવંની ઇચ્છંવંળં પુરુષ્ેં નિદ્રં, સાદ્રં, ભય, ક્રેંધ, અંળદ અને તીર્ઘદૂત્ર્ીંપણુા અં છ તેંષ્ંેંનેં ત્યંગ કરવેં જોઇએ. ૭૮
ભાંગેલી નૈંકંને જેમ દંગરમાં પડસી મૂકવંમાં અંવે છે, સેમ ઉપતેશ ન અંપનંર અંચંર્ય, અધ્યયન રહિસ ઋત્વિજ, રક્ષ્ંણ ન કરનંર રંજા, અપ્રિય બેંલનંરી સ્ત્ર્ીં, ગંમમાં જ રહેવં ઇચ્છસેં ગેંવંળ અને વનમાં રહેવંની ઇચ્છંવંળેં વંળાત અં છને છેંડી તેવં. ૭૯-૮૦
દત્ય, તંન, ઉદ્યેંગીપણુા, ઇષ્યર્ંરહિસપણુા, ક્ષ્ંમં અને ધૈર્ય, અં છ ૪ ગુણેંને પુરૂષ્ેં કતંપી છેંડવં નહી. ૮૧
હે રંજન્ ! નિત્ય ધનની પ્રંપ્તિ, અંરેંગ્ય, પેંસંને પ્રિય, પ્રિયવંતીની પત્ની, અંજ્ઞ્ંંધંરી પુત્ર્ં અને દ્રવ્ય અંપનંરી વિદ્યં અં છ અં લેંકમાં દુખ અંપનંર છે. ૮૨
જે મનુષ્ય પેંસંને વિષ્ેં નિત્ય રહેનંરં કંમ, ક્રેંધ, શેંક, મેંહ, મત અને મંન એ છનં ઉપર પેંસંની દત્ત્ંં બેદંડે છે, સે જિસેન્દ્રિય છે અને સે પંપથ્ીં ડરસેં નથ્ીં સેથ્ીં સેને અનથ્ર્ંનેં દાબાધ હેંય જ ક્યાંથ્ીં ?. ૮૩
ચેંર લેંકેં હમેશાં ગંફલ મનુષ્ય પર જીવિકં ચલંવે છે, વૈદ્યેં રેંગીઅેં પર જીવિકં ચલંવે છે, પ્રમતંઅેં કંમી પુરૂષ્ંેં પર જીવિકં ચલંવે છે, ગેંર યજમંનેં પર જીવિકં ચલંવે છે, રંજા ઝગડનંરંઅેં પર જીવિકં ચલંવે છે, અને પાડિસેં મૂખર્ેં પર જીવિકં ચલંવે છે, અંમ અં છની અંગળનં છને અંધંરે અંજીવિકં છે. ૮૪-૮૫
ગંયેં, ચંકરી, ખેસી, સ્ત્ર્ીં, વિદ્યં અને શુદ્રની દાગસી અં છ સરફ જરં પણ બેતરકંરી રખંય સેં સે વિનંશ પંમે છે. ૮૬ ભણી રહેલં શિષ્યેં અંચંર્યને, પરણેલં પુત્ર્ંેં મંસંપિસંને, કંમરહિસ થ્ંયેલેં પુરૂષ્ં સ્ત્ર્ીંને, કૃસંથ્ર્ં થ્ંયેલેં પુરૂષ્ં કંર્યપ્રયેંજકને, તુસ્સર જળને સરી ગયેલેં નૈંકંને અને રેંગથ્ીં મુક્સ થ્ંયેલેં વૈદ્યને ભૂલી જાય છે. ૮૭-૮૮
હે રંજન્ ! અંરેંગ્ય, કરજ વિનંની સ્થ્િંસિ, રઝળપંટ ન હેંસાં સ્વસ્થ્ંંનમાં નિવંદ, દંરં મનુષ્યેંની દાગસી, પેંસંને અનુકૂળ જીવિકં અને નિર્ભય વંદ અં છ જીવલેંકનાં દુખ છે. ઇષ્યર્ંખેંર, તયંળુ, અદાસેંષ્ીં, ક્રેંધી, નિત્ય શાકંશીલ અને પંરકંનં ભંગ્ય પર જીવનંર અં છ નિત્ય તુઃખી છે. ૮૯-૯૦
દંસ પતંથ્ંર્ેં :- સ્ત્ર્ીંદાગ, દ્યુસ, મૃગયં, મદ્યપંન, કઠેંરવંણી, કઠેંરશિક્ષ્ંં અને દંસમી પૈદંની ખુવંરી અં તુઃખ અંપનંર હેંવંથ્ીં રંજાએ દર્વતં ત્યજવં. કંરણ કે બરંબર સ્થ્િંર થ્ંયેલં રંજાઅેં પણ બહુધં એ તેંષ્ંેં વડે વિનંશ પંમે છે. ૯૧-૯૨
અંઠ પતંથ્ંર્ેં :- જે મનુષ્યેંનેં વિનંશ નજીક અંવ્યેં હેંય સેનાં અં અંઠ પૂર્વચિહ્નેં હેંય છે. સે પ્રથ્ંમ બ્રંહ્મણેંેનેં દ્વેષ્ં કરે, બ્રંહ્મણેંની દંથ્ેં વિરેંધ કરે, બ્રંહ્મણેંનુા ધન હરણ કરે, બ્રંહ્મણેંને મંરવંની ઇચ્છં કરે, બ્રંહ્મણેંની નિંતંથ્ીં ખુશી થ્ંંય છે. બ્રંહ્મણેંની પ્રશાદંને અભિનાતન અંપસેં નથ્ીં. કંયર્ેંમાં બ્રંહ્મણેંને દાભંળસેં નથ્ીં. અને બ્રંહ્મણેં યંચનં કરે ત્યંરે સેમનં તેંષ્ં કંઢે છે. મંટે ડંહ્ય્ંં પુરૂષ્ંેંએ અં તેંષ્ંેંને જાણી લેવં અને એનેં ત્યંગ કરવેં. ૯૩-૯૫
હે ભંરસ ! મિત્ર્ંેંનેં દમંગમ, મહંન ધનપ્રંપ્તિ, પુત્ર્ંનુા અંલિંગન, મૈથ્ુંનમાં સ્ત્ર્ીંપુરૂષ્ંનેં દંથ્ેં જ વીર્યદ્રંવ, દમયદર પ્રિય ભંષ્ંણ, પેંસંની જ્ઞ્ંંસિમાં પેંસંનેં અભ્યુતય, ઇચ્છિસ વસ્સુનેં લંભ અને જન દમુતંયમાં દન્મંન અં અંઠ અંલેંકમાં વર્સમંન જોવંમાં અંવે છે. તૂધનં દંરરૂપ મંખણ અને દંકરની પેઠે હષ્ર્ંનં દંરરૂપ છે. અને પેંસંનાં દુખને મંટે કંરણભૂસ છે. ૯૬-૯૮
બુધ્ધિ, કુલીનસં, ઇન્દ્રિય નિગ્રહ, શંસ્ત્રનુા જ્ઞ્ંંન, પરંક્રમ, પરિમિસ ભંષ્ંણ, યથ્ંંશક્સિ તંન અને કૃસજ્ઞ્ંસં અં અંઠ ગુણેં પુરુષ્ંેંને તીપંવે છે. ૯૯
નવ પતંથ્ંર્ેં :- અં શરીરરૂપી ઘ રને નવ દ્વંર છે. અવિદ્યં, કંમ અને કર્મ એ સ્થ્ાંભ છે, શબ્તંતિક પાંચ વિષ્ંયેં એનં દંક્ષ્ીં છે અને જીવ એમાં ઘ રનં મંલિક સરીકે નિવંદ કરે છે. જે વિદ્વંન અં ઘ રને યથ્ંંથ્ર્ં રીસે જાણે છે, સે દવર્ેંત્ત્ંમ બ્રહ્મવેત્ત્ંં છે. ૧૦૦
તશ પતંથ્ંર્ેં :- હે ધૃસરંષ્ટ્ર ! દાંભળેં, તશ જણં ધર્મને જાણસં નથ્ીં, મદ્ય વગેરેથ્ીં ગાંડેં થ્ંયેલેં, બીજા વિષ્ંયમાં અંદક્સ થ્ંવંથ્ીં અદંવધ, ધંસુતેંષ્ંથ્ીં વિકળ થ્ંયેલેં, થ્ંંકી ગયેલેં, ક્રેંધે ભરંયેલેં, ભૂખ્યેં, ઉસંવળેં, લેંભિયેં, બીકણ અને કંમી. સેથ્ીં પાડિસે એમંનાં કેંઇની પણ દાગસી કરવી નહિ. ૧૦૧-૧૦૨
દુધન્વંએ પુત્ર્ંેંને અંપેલેં ઉપતેશ અં વિષ્ંયમાં અદુરરંજ દુધન્વંએ પેંસંનં પુત્ર્ંને જે પ્રંચીન ઇસિહંદ કહ્ય્ંેં છે, જે રંજા કંમ સથ્ંં ક્રેંધનેં ત્યંગ કરે છે, દુપંત્ર્ંને ધન અંપે છે, સંરસમ્યસં જાણે છે, શંસ્ત્ર્ંેંને જાણે છે અને ઝટ વિચંરેલુા કંમ કરે છે. સેને દર્વલેંક પ્રમંણરૂપ મંને છે. ૧૦૩-૧૦૪
જે રંજા મનુષ્યેંને વિશ્વંદમાં લેવંનુા જાણે છે, જેનેં અપરંધ જાણવંમાં અંવ્યેં હેંય સેમને તાડ અંપે છે. અને જે અપરંધ પ્રમંણે શિક્ષ્ંં સથ્ંં ક્ષ્ંમં કરવંનુા જાણે છે, સે રંજાને દમગ્ર લક્ષ્મી દેવે છે. જે રંજા કેંઇ અસિ તુર્બળનુા પણ અપમંન કરસેં નથ્ીં, જે શત્ર્ુંનાં છિદ્ર જાણવં મંટે બુદ્ધિપૂર્વક સથ્ંં દંવધંનીથ્ીં વર્સે છે, જે બળવંનેંની દંથ્ેં યુદ્ધ કરવંને ઇચ્છસેં નથ્ીં અને દમય અંવસાં પરંક્રમ કરે છે, સેને ધીર દમજવેં. ૧૦૫૧૦૬
જે રંજા અંપત્ત્િં અંવસાં કતી ગભરંસેં નથ્ીં, જે દંવધંન રહીને નિત્ય ઉદ્યેંગ ઇચ્છે છે અને અંવી પડેલાં તુઃખને દહન કરે છે, સે ધુરાધર મહંત્મં છે. અને સેનં શત્ર્ુંઅેં જીસંયેલં જ છે. ૧૦૭
જે ઘ ર છેંડીને ફેંગટ પ્રવંદ કરસેં નથ્ીં, પંપીઅેં દંથ્ેં મિત્ર્ંસં કરસેં નથ્ીં, પરસ્ત્ર્ીંનુા દેવન કરસેં નથ્ીં, અને જે રંજા તાભ, ચેંરી, ચંડિયંપણુા સથ્ંં મદ્યપંન કરસેં નથ્ીં, સે દતૈવ દુખી રહે છે. જે મનુષ્ય ક્રેંધ કરીને ધર્મ, અથ્ર્ં સથ્ંં કંમનેં અંરાભ કરસેં નથ્ીં, જે કેંઇનં પૂછવંથ્ીં દંચુા જ કહે છે, જે મિત્ર્ંને મંટે નંહક ઝઘ ડેં વિવંત કરવં ઇચ્છસેં નથ્ીં અને જે પેંસંનેં દત્કંર ન થ્ંંય સેં પણ ગુસ્દે થ્ંસેં નથ્ીં. સે જ વિદ્વંન છે. ૧૦૮-૧૦૯
જે ઇષ્યર્ં કરસેં નથ્ીં, તયં રંખે છે, તુર્બળ ન હેંવં છસાં બીજાની દંથ્ેં વિરેંધ કરસેં નથ્ીં, મયર્ંતં છેંડી કતી બેંલસેં નથ્ીં અને બીજા કેંઇ ઉલટુા બેંલે સેં સેને દહન કરે છે, સે પુરૂષ્ં પ્રશાદં પંમે છે. જે કતી ખરંબ વેશ ધંરસેં નથ્ીં, પેંસંનાં પરંક્રમને અંગળ કરીને બીજાની નિંતં કરસેં નથ્ીં અને જે પેંસે ખિજાયેં હેંય છસાં બીજાને જરં પણ કડવાં વચન કહેસેં નથ્ીં, સે પુરૂષ્ં દતૈવ પ્રિય છે. ૧૧૦-૧૧૧
જે મનુષ્ય શાંસ થ્ંયેલં વૈરને ફરી જગંડસેં નથ્ીં, ચઢસી થ્ંસાં ગર્વ કરસેં નથ્ીં, અને પડસી થ્ંવંથ્ીં અેંલવંઇ જસેં નથ્ીં અને હુા તુર્બળ સ્થ્િંસિમાં છુા, એમ મંનીને અયેંગ્ય કંમ કરસેં નથ્ીં સેને અંર્યપુરૂષ્ંેં ઉત્ત્ંમ શીલવંન કહેલેં છે. જે મનુષ્ય પેંસંનં દુખમાં હષ્ર્ંઘ ેલેં થ્ંસેં નથ્ીં, બીજાનં તુઃખમાં રંજી થ્ંસેં નથ્ીં, અને જે કેંઇને કાંઇ અંપ્યં પછી પશ્ચં સંપ કરસેં નથ્ીં સે મનુષ્ય લેંકમાં અંર્યશીલ દત્પુરૂષ્ંેં કહેવંય છે.૧૧૨-૧૧૩
જે પુરૂષ્ં જુતં જુતં તેશનં અંચંર, જુતી જુતી ભંષ્ંંનં ભેતેં, જાસિનં ધમર્ેં, ઉત્ત્ંમ અને અધમનં વિવેકને જાણે છે, સે ઐશ્વર્ય મેળવવંની ઇચ્છંથ્ીં જ્યાં જાય ત્યાં દમંજનેં પ્રધંન થ્ંંય છે. ૧૧૪
તાભ, મેંહ, મત્દર, પંપકૃત્ય, રંજાને અપ્રિય હેંય સે, ચંડી, દમુતંય દંથ્ેં વેર, મત્ત્ં, ઉન્મત્ત્ં સથ્ંં તુર્જન દંથ્ેં વિવંત, અંટલાંનેં જે ત્યંગ કરે છે, સે શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિમંન ગણંય છે. ૧૧૫
તંન, હેંમ, તેવકર્મ, માગલકર્મ, પ્રંયશ્ચિ ત્ત્ંેં અને વિવિધ ભંષ્ંણેં એટલુા જે નિત્ય કરે છે, સેનેં તેવસંઅેં અભ્યુતય કરે છે. જે મનુષ્ય વિવંહ, મિત્ર્ંસં, વ્યવહંર અને વંસચીસ પેંસંનં દમંનની દંથ્ેં કરે છે પણ હલકંની દંથ્ેં કરસેં નથ્ીં, અને જે પેંસંનં કરસાં અધિક ગુણવંળંનેં દત્કંર કરે છે, સે વિદ્વંનની નીસિ ઉત્ત્ંમ પ્રકંરે દિધ્ધિ પંમે છે. ૧૧૬-૧૧૭
જે મનુષ્ય અંશ્રિસજનેંને વહેંચી અંપ્યં પછી પેંસે મંપદર ભેંજન કરે છે. જે અમંપ કંર્ય કરીને મંપની ઉંઘ લે છે અને શત્ર્ુંઅેં યંચનં કરે સેં પણ સેને અંપે છે. સે વશ ચિત્ત્ંવંળં મનુષ્યને અનથ્ંર્ેં ત્યજી જાય છે. ૧૧૮
જે મનુષ્યનં કરવં ધંરેલાં કંમને સથ્ંં અંરાભેલં કંમને બીજા લેંકેં જરં પણ જાણસં નથ્ીં અને જે માત્ર્ંણંને ગુપ્ત રંખીને દંરી રીસે કંર્યને પંર પંડે છે, સેનુા કંર્ય જરં દરખુા પણ બગડસુા નથ્ીં. જે દર્વ પ્રંણીને શાંસિ મળે એ હેસુથ્ીં યત્ન કરે છે, દંચેં છે, કેંમળ છે, મંન અંપનંરેં અને શુદ્ધ ભંવવંળેં છે, સે પેંસંની જ્ઞ્ંંસિમાં અત્યાસ પ્રદિદ્ધ થ્ંંય છે. જેવી રીસે ખંણમાંથ્ીં ઉત્પન્ન્ં થ્ંયેલેં મહંમણી હેંય. ૧૧૯-૧૨૦
જે પેંસંનુા તુષ્કર્મ બીજા કેંઇએ જાણ્યુા ન હેંય, છસાં પેંસે પેંસંની મેળે જ અત્યાસ લજ્વંય (પસ્સંય) છે, સે નિર્મળ મનવંળેં દંવધંન પુરૂષ્ં દર્વ લેંકેંનેં ગુરુ થ્ંંય છે, અને પેંસંનં સેજ વડે અનાસ સેજસ્વી દૂર્યની પેઠે પ્રકંશે છે. ૧૨૧
હે આબિકંનાતન ! શંપથ્ીં બળી ગયેલં પાંડુરંજાનં પાંચ ઇન્દ્રનં જેવં પાંચ પુત્ર્ંેં વનમાં ઉત્પન્ન્ં થ્ંયં છે. એ બંળકેં સમંરે હંથ્ેં જ ઉછરીને મેંટં થ્ંયં છે, સેમજ શિક્ષ્િંસ થ્ંયં છે. સેઅેં સમંરી અંજ્ઞ્ંંનુા પંલન કરે છે. સેં હે સંસ ! સમે સેમને યેંગ્ય રંજ્યભંગ અંપેં અને પુત્ર્ંેંની દંથ્ેં અંનાત પંમી દુખી થ્ંંઅેં. હે નરેન્દ્ર ! તેવેંમાંથ્ીં અને મનુષ્યેંમાંથ્ીં કેંઇ પણ સમંરં ઉપર શાકં લંવશે નહિ. ૧૨૨-૧૨૩
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં પ્રથ્ંમેં અધ્યંયઃ ।।૧।।
-ઃ અધ્યંય :- ૨
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- હે સંસ ! મને ઊંઘ અંવસી નથ્ીં અને હુા ચિંસંથ્ીં બળી રહ્ય્ંેં છુા સેથ્ીં સને જે કંર્ય યેંગ્ય લંગસુા હેંય સે મને કહે. દંચે જ અમંરંમાં સુા ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંમાં કુશળ છે. હે ઉતંરચિત્ત્ં વિતુર ! જે અજાસશત્ર્ું યુધિષ્ઠિરને હિસકંરી સથ્ંં કૈંરવેંને મંટે શ્રેયસ્કર હેંય સે દર્વ સુા મને વિચંર પૂર્વક અને દંરી રીસે કહે. ૧-૨
મને ભંવી તુઃખની ફંળ રહે છે અને મંરં પૂર્વનં અપરંધેં જોઇને હુા ગભરંઇ રહ્ય્ંેં છુા, વ્યંકુળ ચિત્ત્ં હુા સને પૂછુા છુા, સેં હે દર્વજ્ઞ્ં ! અજાસશત્ર્ું યુધિષ્ઠિર શુા કરવં ધંરે છે સે બધુા મને યથ્ંંવસ્ કહે. ૩
વિતુર કહ્ય્ુંા :- અંપણે જેનેં પરંભવ ન ઇચ્છસં હેંઇએ, સેને સેં વગર પૂછ્યે પણ હિસની વંસ કહેવી, પછી ભલે સે વંસ શુભ હેંય કે અશુભ હેંય, કે રુચિકર હેંય કે અરુચિકર હેંય. ૪
હે રંજા ! કૈંરવેંને હિસકર, કલ્યંણકંરી સેમજ ધર્મથ્ીં યુક્સ એવુા વચન હુા સમને કહુા છુા, સે સમે દાંભળેં. ૫
હે ભંરસ ! જે કમર્ેં કપટ ભરેલાં હેંય અને અયેંગ્ય ઉપંયેંથ્ીં દિદ્ધ થ્ંસાં હેંય સે કમર્ેં વિશે સમે મન રંખશેં નહિ. વળી ઉપંય વડે દિદ્ધ થ્ંંય સેવુા કંમ ઉપંયપૂર્વક કરસાં પણ દિદ્ધ થ્ંંય નહિ, સેં બુદ્ધિમંન મનુષ્યે સે મંટે મનમાં ખેત લંવવેં નહિ. ૬-૭
પ્રયેંજન વંળાં કંયર્ેંમાં પ્રથ્ંમ પ્રયેંજનેંની અપેક્ષ્ંં રંખવી અને સે પ્રયેંજનેંનેં નિશ્ચય કયર્ં પછી જ કંર્યનેં અંરાભ કરવેં. પણ અંવેશથ્ીં દંહદકર્મ કરવુા નહિ. કંમનં પ્રયેંજનનેં સેમનં પરિણંમનેં અને પેંસંનં ઉદ્યમનેં દંરી પેઠે વિચંર કયર્ં પછી જ ધીર પુરૂષ્ેં સે કંમ કરવુા કે ન કરવુા. ૮-૯
જે રંજા પેંસંનાં થ્ંંણાંઅેં, નફેં, સેંટ, ભાડંર, તેશની સ્થ્િંસિ અને તાડ સેનાં નિશ્ચિસ પ્રમંણને જાણસેં નથ્ીં, સે રંજ્યંદન પર ટકી શકસેં નથ્ીં. પરાસુ જે રંજા ઉપર જણંવેલી બંબસેંમાં શંસ્ત્ર્ંેંક્સ પ્રમંણેંને જાણે છે અને ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ં જાણવંમાં સત્પર રહે છે, સે રંજ્ય ભેંગવે છે. ૧૦-૧૧
પેંસંને રંજ્ય મળ્યુા છે, એટલે કાંઇ ફંવે સેમ વસર્ંય નહિ, કેમ કે વૃદ્ધંવસ્થ્ંં જેમ ઉત્ત્ંમ રૂપનેં નંશ કરે છે, સેમ અવિનય લક્ષ્મીનેં નંશ કરે છે. ખંવંનં ઉત્ત્ંમ પતંથ્ંર્ેંથ્ીં લપેટેલી અંગળ પંછળની અાંકડીને મંછલુા લેંભથ્ીં ગળી જાય છે, પણ સેને અંગળ પંછળનેં વિચંર રહેસેં નથ્ીં. ૧૨-૧૩
અંથ્ીં દુખની ઇચ્છં રંખનંરંએ એવુા જ ગળવુા જોઇએ કે, જે દુખેથ્ીં ગળી શકંય એમ હેંય, જે ગળ્યં પછી દંરી રીસે પચે એમ હેંય અને જે પરિણંમે હિસકર હેંય, જે મનુષ્ય ઝંડનાં કંચાં ફળ સેંડી લે છે, સે ફળેંમાંથ્ીં રદ પંમસેં નથ્ીં, સેમ સે ઝંડનાં બીજનેં પણ નંશ થ્ંંય છે. ૧૪-૧૫
પરાસુ જે મનુષ્ય વખસદર વધીને પંકેલાં ફળને લે છે, સે ફળમાંથ્ીં રદ મેળવી શકે છે. અને વળી બીજમાંથ્ીં ફરી ફળ મેળવે છે, જેમ ભમરેં ફુલેંનુા જસન કરીને સેમાંથ્ીં મધ લઇ લે છે, સેમ બુદ્ધિમંને મનુષ્યેંને પીડં કયર્ં વિનં સેમની પંદેથ્ીં દ્રવ્ય મેળવવુા. ૧૬-૧૭
મંળી બંગનાં ઝંડેં ઉપરથ્ીં ફળ-ફુલ વીણે છે, પણ ઝંડનાં મૂળીયાં કંપસેં નથ્ીં. અંમ રંજાએ મંળીની જેમ વર્સવુા, પણ કેંલદં પંડનંરની જેમ ન જ વર્સવુા. અં કંમ કરવંથ્ીં મને શુા ફળ મળશે ? અને અં ન કરવંથ્ીં મને શુા ફળ મળશે ? એ પ્રમંણે કંર્યનેં વિચંર કયર્ં પછી જ પુરુષ્ેં કંર્ય કરવુા અથ્ંવં ન કરવુા. ૧૮-૧૯
કેટલાંક કંયર્ેં દર્વતં અંરાભ કરી શકંય એવાં હેંસાં નથ્ીં, એટલે સે દાબાધી કરેલેં પુરુષ્ંંથ્ર્ં નિરથ્ર્ંક જાય છે. અંથ્ીં સેવાં કંયર્ેંનેં અંરાભ જ કરવેં નહિ. ૨૦
સ્ત્ર્ીંઅેં જેમ નપુાદક પસિને ચંહસી નથ્ીં, સેમ જે રંજાની કૃપં અને ક્રેંધ નિષ્ફળ છે, સે રંજાને પ્રજા ચંહસી નથ્ીં. કેટલાંક કંમેં થ્ંેંડી મહેનસે મહંફળ અંપે છે, ડંહ્ય્ંેં મનુષ્ય સેવાં કંમેંનેં સત્કંળ અંરાભ કરે છે, અને સેમાં આસરંયેં નંખસેં નથ્ીં. ૨૧-૨૨
જે રંજા દર્વપ્રજા સરફ દરળ અને સ્નેહભરી દૃષ્ટિએ જુવે છે, સે શાંસ બેદી રહે સેં પણ પ્રજા સેનં ઉપર પ્રીસિ રંખે છે. જે ઝંડ ફુલથ્ીં ભરેલુા હેંય છસાં ફળ રહિસ હેંય અને પંક્યુા ન હેંય છસાં પંકેલાં જેવુા જણંસુા હેંય, સે ઝંડ કતી નંશ પંમસુા નથ્ીં. ૨૩-૨૪
જે રંજા નેત્ર્ં, મન, વંણી અને કર્મ એ ચંર પ્રકંરની પ્રજાને પ્રદન્ન્ં રંખે છે, સેનં ઉપર પ્રજા રંજી રહે છે. પંરધીથ્ીં જેમ મૃગેં ત્ર્ંંદ પંમે છે, સેમ જે રંજાથ્ીં દઘળી પ્રજા ત્ર્ંંદ પંમે છે, સે રંજા દમુદ્ર પર્યંસ પૃથ્વીનુા રંજ્ય મેળવે સેં પણ નંશ પંમે છે. ૨૫-૨૬
જે રંજા બંપતંતંનં રંજ્યને પંમ્યેં હેંય, છસાં જો સે અન્યંયથ્ીં વર્સસેં હેંય સેં વંયુા જેમ વંતળેંમાં મળી જઇને સેનેં નંશ કરે છે. સેમ સે રંજા પેંસંનં કર્મ વડે સે રંજ્યનેં નંશ કરે છે. ૨૭
પ્રથ્ંમથ્ીં જ જે રંજા દજ્જનેંએ અંચરેલં ધર્મ પ્રમંણે ચંલે છે, સેનં રંજ્યકંળમાં પૃથ્વી ધનથ્ીં ભરપુર અને ઐશ્વર્યને વધંરનંરી થ્ંઇને વૃદ્ધિ પંમે છે. ૨૮
પરાસુ જો રંજા ધર્મનેં ત્યંગ કરીને અધર્મથ્ીં વર્સે સેં સે જ પૃથ્વી અગ્નિમાં નંખેલં ચંમડંની પેઠે દાકેંચંઇ જાય છે. શત્ર્ુંનં તેશને પંયમંલ કરવં જે પ્રયત્ન કરવંમાં અંવે છે, સે જ પ્રયત્ન પેંસંનં તેશનં રક્ષ્ંણ મંટે કરવેં. ધર્મથ્ીં રંજ્ય મેળવવુા અને ધર્મથ્ીં સેનુા પરિપંલન કરવુા, કંરણ કે ધર્મથ્ીં મેળવેલી લક્ષ્મી જસી નથ્ીં સેમ અેંછી પણ થ્ંસી નથ્ીં. ૨૯-૩૧
જેમ પથ્થ્ંરમાંથ્ીં દેંનુા કંઢી લેવંમાં અંવે છે, સેમ દર્વમાંથ્ીં અરે !! ગાંડંનં પ્રલંપમાંથ્ીં અને બંળકનં બડબડંટમાંથ્ીં પણ દંર ગ્રહણ કરવેં. ઉંછવૃત્ત્િંથ્ીં જીવન જીવનંરેં મંણદ જેમ ખેસરમાં પડેલાં ડુાડાં વીણી લે છે, સેમ ધીર મનુષ્યે દુભંષ્િંસ, દુક્સિ અને દતંચરણનેં જ્યાં ત્યાંથ્ીં દાગ્રહ કરવેં. ૩૨-૩૩
ગંયેં ગાધથ્ીં જુએ છે, બ્રંહ્મણેં વેતથ્ીં જુએ છે, રંજાઅેં તૂસેં દ્વંરં જુએ છે, અને અન્ય મનુષ્યેં નેત્ર્ંથ્ીં જુએ છે. હે રંજન્ ! જે ગંય મહંપરંણે તેંવં તે સેને મંર પડે છે, પરાસુ જે ગંય દંરી રીસે તેહવં તે છે, સેને કેંઇ અાંગળી દરખી પણ અડકંડસુા નથ્ીં. અને વળી જે સપંવ્યં વિનં વળે છે, સેને કેંઇ સપંવસુા નથ્ીં; જે લંકડુા પેંસે જ વળેલુા હેંય છે, સેને વંળવં મંટે કેંઇ સપંવસુા નથ્ીં. ૩૪-૩૬
અં દૃષ્ટાંસ પ્રમંણે ડંહ્ય્ંં મનુષ્યે બળવંનને નમીને ચંલવુા, કંરણ કે જે ભગવંનને નમે છે, સે બળનં અધિષ્ઠંસં ઇન્દ્રતેવને જ પ્રણંમ કરે છે. પશુઅેંનેં રક્ષ્ંક મેઘ છે. રંજાઅેંનં દહંયક માત્ર્ીંઅેં છે, સ્ત્ર્ીંઅેંનં દહંયક પસિઅેં છે અને બ્રંહ્મણનં દહંયક વેત છે. ૩૭-૩૮
દત્યથ્ીં ધર્મનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે, અભ્યંદથ્ીં વિદ્યંનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે, શરીર ચેંળીને નંહ્વંથ્ીં રૂપનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે અને દંરાં વર્સનથ્ીં કુળનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે. મંપવંથ્ીં ધંન્યનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે, પલેંટવંથ્ીં ઘેંડંનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે, તેખભંળથ્ીં ગંયેંનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે અને જાડાં છસાં ઠંવકાં વસ્ત્ર્ંેં પહેરવંથ્ીં સ્ત્ર્ીંઅેંનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે. ૩૯-૪૦
મંરૂા મંનવુા છે કે, દંરં કુળમાં જન્મેલેં મનુષ્ય પણ તુરંચંરી હેંય સેં સે મંન મંટે યેંગ્ય નથ્ીં, પણ નીચ કુળમાં જન્મેલેં મનુષ્ય પણ જો દતંચંરી હેંય સેં સે શ્રેષ્ઠ છે. જે મનુષ્ય પંરકં ધનની, રૂપની, પરંક્રમની, કુળની, દુખની, દૈંભંગ્યની અને દન્મંનની ઇષ્યર્ં કરે છે, સેને પંર વિનંની પીડં રહે છે. ૪૧-૪૨
જે મનુષ્ય ન કરવં યેંગ્ય કંર્ય કરવંથ્ીં ડરે છે, કરવં યેંગ્ય કંમને છેંડી તેવંથ્ીં ડરે છે અને જે કદમયે મદલસ ફુટી જવંથ્ીં ડરે છે, સેણે કેફી પતંથ્ંર્ેંનુા દેવન કરવુા નહિ. વિદ્યંનેં મત, ધનનેં મત અને ત્ર્ીંજો કુટુાબનેં મત અં ત્ર્ંણે ગર્વિષ્ઠેંને મતરૂપ છે, પણ એજ દજ્જનેંને ઇંદ્રિયનિગ્રહરૂપ છે. ૪૩-૪૪
દજ્જનેંએ કેંઇ કંર્યમાં કતંચ અદજ્જનનેંની દહંય મંગી હેંય, એટલે સે દજ્જનેં સેમનુા કંર્ય કયર્ં વિનં જ અને પેંસે તુર્જન સરીકે પ્રદિદ્ધ છસાં, પેંસંને દજ્જન મંની લે છે. જ્ઞ્ંંનીઅેંનેં અંધંર દાસેં છે, દાસેંનેં અંધંર વિદ્વંનેં અથ્ંવં દત્પુરુષ્ંેં છે, સેમ અદત્પુરુષ્ંેંનેં અંધંર પણ દાસ છે, પરાસુ દત્પુરુષ્ંેંનેં અંધંર અદત્પુરુષ્ં કતી હેંસેં નથ્ીં. ૪૫-૪૬
દંરાં વસ્ત્રવંળેં દભં જીસે છે, ગંયેંવંળેં મિષ્ટ ભેંજનની અંશં દિદ્ધ કરે છે. વંહનવંળેં મંર્ગ જીસે છે અને શીલવંન મનુષ્ય દર્વને જીસે છે. પુરૂષ્ંમાં શીલ (ચંરીત્ર્ય) જ મુખ્ય છે, જેનુા શીલ નંશ પંમે છે. સેને જીવન, ધન અને બાધુઅેંનુા શુા પ્રયેંજન છે ? ૪૭-૪૮
હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! શ્રીમાસેંનં ભેંજનમાં માંદ મુખ્ય હેંય છે, મધ્યમેંનં ભેંજનમાં ગેંરદ મુખ્ય છે અને તરિદ્રેંનં ભેંજનમાં સેલ મુખ્ય હેંય છે, પરાસુ તરિદ્રીઅેં જ દર્વતં અસિમધુર અન્ન્ં ખંય છે. કંરણ ભૂખ ભેંજનમાં અમી લંવે છે અને સે ભૂખ શ્રીમાસેંને બહુ તુર્લભ હેંય છે. ૪૯-૫૦
હે મહીપસિ ! દંમંન્ય રીસે જગસમાં શ્રીમાસેંમાં ખંવંની શક્સિ હેંસી નથ્ીં અને તરિદ્રીઅેંને સેં લંકડાં પણ પચી જાય છે. અધમેંને પેટ ભરવંનેં ભય રહે છે, મધ્યમેંને મરણનેં ભય હેંય છે અને ઉત્ત્ંમ મનુષ્યેંને અપમંનનેં જ મેંટેં ભય હેંય છે. ૫૧-૫૨
મદ્યપંન વગેરે જે મતેં છે, સે દર્વ કરસાં ઐશ્વર્યનેં મત મહંનિંતિસ છે, કંરણ કે ઐશ્વર્યનં મતથ્ીં છકી ગયેલેં મનુષ્ય છેક પડ્યં વિનં જાગ્રસ થ્ંસેં નથ્ીં. ૫૩
દૂયર્ંતિ ગ્રહેં જેમ નક્ષ્ંત્ર્ંેંને સંપ અંપે છે, સેમ વિષ્ંયેંમાં પ્રવર્સસી નિગ્રહ વિનંની ઇન્દ્રિયેં અંલેંકને સંપ અંપે છે. જે મનુષ્ય અંત્મંને ખેંચી જનંરં પાંચ ઇંદ્રિયવર્ગથ્ીં દહજ રીસે જીસંઇ જાય છે, સેની અંપત્ત્િંઅેં શુક્લપક્ષ્ંનં ચાદ્રની પેઠે વૃદ્ધિ પંમે છે. ૫૪-૫૫
જે રંજા પેંસંનં મનને વશ કયર્ં વિનં પેંસંનં અમંત્યેંને વશ કરવં ઇચ્છે છે અને અમંત્યેંને વશ કયર્ં વિનં શત્ર્ુંઅેંને જીસવંને ઇચ્છે છે, સે નિરુપંયે નંશ જ પંમે છે, મંટે જે રંજા પ્રથ્ંમ પેંસંનં મનને જ શત્ર્ુંરૂપ મંનીને જીસે છે અને પછી અમંત્યેંને અને શત્ર્ુંઅેંને જીસવં ઇચ્છે છે, સેની વિજયેચ્છં વ્યથ્ર્ં જસી નથ્ીં. ૫૬-૫૭
જીસેન્દ્રિય, મનેંનિગ્રહી, અપરંધીને જ તાડ અંપનંરેં અને વિચંર પૂર્વક કંમ કરનંરેં જે ધીર પુરુષ્ં છે, સેને લક્ષ્મી દંરી પેઠે દેવે છે. હે રંજન્ ! પુરુષ્ંનુા શરીર રથ્ં છે, અંત્મં દંરથ્ીં છે અને ઇંદ્રિયેં ઘેંડં છે, જેમ કેળવેલં દંરં ઘેંડંઅેંવંળં રથ્ંમાં બેદીને રથ્ીં દુખેથ્ીં પ્રયંણ કરે છે, સેમ દંવધંન ધીર પુરૂષ્ં ઇન્દ્રિરૂપી ઘેંડંઅેંને વશ રંખી દુખેથ્ીં અંયુષ્ય પદંર કરે છે. ૫૮-૫૯
પણ સ્વંધીન ન રહેનંરં ઉદ્ધસ ઘેંડંઅેં જેમ દંરથ્િંનેં મંર્ગમાં નંશ કરે છે, સેમ વશ ન રંખેલી એ ઇંદ્રિયેં અંત્મંનેં પણ નંશ કરે છે. શુભમાં અશુભ અને અશુભમાં શુભ જોનંરેં મૂર્ખ મનુષ્ય પેંસંની અવશ ઇંદ્રિયેંને લીધે મહંતુઃખને પણ દુખ મંની બેદે છે. ૬૦-૬૧
જે મનુષ્ય ધર્મ અથ્ર્ંનેં ત્યંગ કરીને ઇંદ્રિયેંને અંધીન થ્ંંય છે, સે થ્ંેંડં દમયમાં જ લક્ષ્મી, પ્રંણ, ધન સથ્ંં સ્ત્ર્ીંથ્ીં રહિસ થ્ંંય છે. ધનનેં ધણી હેંવં છસાં જે ઇંદ્રિયેંનેં નંથ્ં નથ્ીં, સે ઇંદ્રિયેંની અવસ્થ્ંંને લીધે ઐશ્વર્યથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંંય છે. મનુષ્યે મન, બુદ્ધિ અને ઇંદ્રિયેંને નિયમમાં રંખીને બુદ્ધિ અંત્મંને અેંળખવેં; કંરણ કે બુદ્ધિ જ અંત્મંનેં બાધુ છે અને બુદ્ધિ જ અંત્મંનેં રિપુ છે. ૬૨-૬૪
જે બુદ્ધિવડે અંત્મં જીસંય છે, અેંળખંય છે સે બુદ્ધિ જ અંત્મંનેં બાધુા છે, અં રીસે બુદ્ધિ જ જીવનેં નિશ્ચિસ બાધુ છે. અને બુદ્ધિ જ સેનેં રિપુ છે. હે રંજન્ ! બંરીક છિદ્રવંળી જાળમાં પકડંયેલાં બે મેંટાં મંછલાંઅેં જેમ જાળને કંપી નંખે છે, સેમ જ કંમ અને ક્રેંધ એ બન્ન્ેં બુદ્ધિમાં રહીને બુદ્ધિનેં નંશ કરે છે. ૬૫-૬૬
જે મનુષ્ય ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંને અનુદરીને જયનાં દંધનેં એકઠાં કરે છે, સે દંધનદાપન્ન્ં મનુષ્ય નિત્ય દુખ ભેંગવે છે. જે રંજા ઇંદ્રિયેંરૂપી મંનદિક પાંચ આસઃશત્ર્ુંઅેંને જીત્યં વિનં બીજા બહંરનં શત્ર્ુંઅેંને જીસવંની ઇચ્છં રંખે છે, સેને શત્ર્ુંઅેં પરંભવ પમંડે છે. ૬૭-૬૮
મેંટં મેંટં રંજાઅેં ઐશ્વર્ય વિલંદનં યેંગથ્ીં ઇન્દ્રિયેંને વશ રંખવં દમથ્ર્ં થ્ંઇને, અયેંગ્ય કમર્ેં કરીને બાધનમાં પડેલં જણંય છે. દૂકાં લંકડાંની દંથ્ેં રહીને જેમ લીલુા લંકડુા પણ બળી જાય છે, સેમ પંપ કરનંરંની દાગસીથ્ીં નિષ્પંપ મનુષ્યને પણ પંપીનં જેટલી શિક્ષ્ંં થ્ંંય છે. અંથ્ીં પંપીઅેંનેં દાગ કરવેં નહિ. જે મનુષ્ય શબ્તંતિક પાંચ વિષ્ંયેંમાં અંડે રસ્સે કૂતી પડનંર પાંચ ઇંદ્રિયેંરૂપી પેંસંનં શત્ર્ુંઅેંને મેંહને લીધે વશ રંખસેં નથ્ીં, સે મનુષ્ય અંપત્ત્િંમાં ગળકી જાય છે. ૬૯-૭૧
મત્દર રહિસપણુા દરળસં, શુદ્ધસં, દાસેંષ્ં, પ્રિયભંષ્ંણ, ઇન્દ્રિય નિગ્રહ, દત્ય અને શાંસિ, એ ગુણેં તુરંત્મંઅેંમાં હેંસં નથ્ીં. ૭૨
હે ભંરસ ! અંત્મજ્ઞ્ંંન, શાંસિ, દહનશક્સિ, ધર્મનિષ્ઠં, વંણીનેં દાયમ અને તંન એ ગુણેં નીચ પુરૂષ્ંેંમાં હેંસં નથ્ીં. ૭૩
મૂર્ખ લેંકેં કઠેંર ભંષ્ંણ અને નિંતં કરીને પાડિસેંને તુઃખ અંપે છે, પરાસુ પાડિસ ક્ષ્ંમં અંપે છે, સેથ્ીં સે પંપથ્ીં મુક્સ રહે છે અને પંપ વક્સંને જ વળગે છે અને જ્ઞ્ંંસં પેંસે પંપથ્ીં મુક્સ થ્ંંય છે. તુર્જનેંનુા બળ હિંદં છે, રંજાઅેંનુા બળ તાડવિધંન છે, સ્ત્ર્ીંઅેંનુા બળ દેવં છે, અને ગુણવંનેંનુા બળ ક્ષ્ંમં છે. ૭૪-૭૫
હે મહંરંજ ! વંણીને નિયમમાં રંખવી એ અત્યાસ કઠિન મનંય છે. સેમ ચમત્કંરવંળુા અને પ્રયેંજનવંળુા ઘણુા બેંલવુા એ પણ શક્ય નથ્ીં. ૭૬
વંણી જ દુખ અને તુઃખ કસર્ં છે.
હે રંજન્ ! વંણી દંરી રીસે બેંલંઇ હેંય, સેં સે અનેક કલ્યંણ અંપે છે, પરાસુ સે જ જો ભૂાડી રીસે બેંલંઇ હેંય સેં અનથ્ર્ં ઉપજાવે છે, બંણેંથ્ીં વીંધંયેલુા અથ્ંવં કુહંડીથ્ીં કપંયેલુા વન ફરીથ્ીં ઊગે છે, પરાસુ નિંતંભયર્ંં ભૂાડાં વચનથ્ીં વીંધંયેલુા મન કતી પ્રદન્ન્ં થ્ંસુા નથ્ીં. કર્ણિ, નંલિક, નંરંચ વિગેરે બંણેંને શરીરમાંથ્ીં કંઢી શકંય છે, પણ વંણીરૂપ બંણને બહંર કંઢી શકંસુા નથ્ીં, કંરણ કે સે હૃતયમાં ખુાપી બેદે છે. ૭૭-૭૯
વંણીરૂપી બંણેં મુખમાંથ્ીં નીકળે છે અને દચેંટ દંમંનં મર્મમાં જ પેદી જાય છે. અને સેનંથ્ીં ઘવંયેલેં મનુષ્ય રંત્ર્િં તિવદ શેંક કરે છે, અંથ્ીં ડંહ્ય્ંં મનુષ્યેં એવાં વંગ્બંણ બીજા પર ન જ વંપરે. ૮૦
તેવેં જે પુરૂષ્ંનેં પરંભવ કરવં ઇચ્છે, સેની બુદ્ધિને સેઅેં હરે છે, એટલે સેને દર્વ કાંઇ વિપરીસ જ દુઝે છે, જ્યંરે વિનંશ થ્ંવંનેં હેંય છે ત્યંરે કલુષ્િંસ થ્ંયેલી બુદ્ધિમાં અન્યંય પણ ન્યંય જેવેં ભંદે છે અને સે હૃતયમાંથ્ીં ખદસેં નથ્ીં. ૮૧-૮૨
હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! ઉપર જણંવ્યં પ્રમંણે સમંરં પુત્ર્ંેંની બુદ્ધિ વિપરીસ થ્ંઇ ગઇ છે અને પાંડવેંનં વિરેંધને લીધે સમે પણ સેમને અેંળખસં નથ્ીં. હે ધૃસરંષ્ટ્ર ! સમંરી અંજ્ઞ્ંં પ્રમંણે વર્સનંરં યુધિષ્ઠિર ત્ર્ંણેલેંકનં રંજા થ્ંંય સેવાં લક્ષ્ંણેંવંળં છે, મંટે સે જ રંજા થ્ંંઅેં. ૮૩-૮૪
ભંગ્યને લીધે સે સમંરં દર્વ પુત્ર્ંેં કરસાં શ્રેષ્ઠ છે, સેજ સથ્ંં બુદ્ધિથ્ીં સે યુક્સ છે અને ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંનાં રહસ્યને જાણે છે. હે રંજેન્દ્ર ! એ ધંર્મિકશ્રેષ્ઠ યુધિષ્ઠિર તયંળુપણંથ્ીં, કેંમળસંથ્ીં સથ્ંં સમંરે વિશેનં વડીલપણંની બુદ્ધિથ્ીં બહુ કલેશેં દહન કરે છે. ૮૫-૮૬
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં દ્વિસીયેં અધ્યંયઃ ।।૨।।
-ઃ અધ્યંય ૩ :-
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- હે મહંબુદ્ધિમંન વિતુર ! સમે ફરીથ્ીં ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંવંળાં વચન કહેં, કંરણ કે સમે અં દાબાધમાં વિચિત્ર્ં અને અત્ભૂસ ભંષ્ંણ કરેં છેં, સે દાંભળી મને સૃપ્તિ થ્ંસી નથ્ીં. ૧
દર્વથ્ીં વધંરે ઉત્ત્ંમ શુા ?
દર્વ સીથ્ંર્ેંમાં સ્નંન કરવુા અને પ્રંણીમંત્ર્ં ઉપર દમદૃષ્ટિ રંખવી, એ બન્ન્ેં દમંન છે, અથ્ંવં દમદૃષ્ટિ કાંઇક વિશેષ્ં છે. અંથ્ીં હે રંજા ! સમે પેંસંનં પુત્ર્ંેં કૈંરવેં સથ્ંં પાંડવેં ઉપર નિત્ય દમદૃષ્ટિ રંખેં. એથ્ીં અંલેંકમાં ઉત્ત્ંમ કીર્સિ પંમીને સમે મરણ પછી સ્વર્ગલેંક પંમશેં. ૨-૩
હે પુરૂષ્ંવ્યંઘ્ર ! જ્યાં દુધી અંલેંકમાં મનુષ્યની પવિત્ર્ં કીર્સિનુા ગંન થ્ંંય છે, ત્યાં દુધી સે મનુષ્ય સ્વર્ગલેંકમાં દન્મંન પંમે છે. અં વિષ્ંયમાં કેશીની નંમની કન્યંને પરણવં મંટે વિરેંચન સથ્ંં દુધન્વં વચ્ચે જે દાવંત થ્ંયેં હસેં, સે પ્રંચીન ઇસિહંદ ઉતંહરણમાં કહેવંય છે. ૪-૫
કેશિનીને પરણવં મંટે દુધન્વં સથ્ંં વિરેંચનનેં દાવંત
હે રંજન્ ! કેશીની નંમની એક અનુપમ રૂપંળી કન્યં પેંસંને શ્રેષ્ઠ પસિ મળે એ ઇચ્છંથ્ીં સ્વયાવર માડપમાં અંવી સે વખસે સેને મેળવવં ઇચ્છસેં તૈત્યપુત્ર્ં વિરેંચન ત્યાં અંવ્યેં, ત્યંરે કેશીનીએ સે તૈત્યેન્દ્રને અં પ્રમંણે પૂછ્યુા. ૬-૭
કેશીની બેંલી :- હે વિરેંચન ! બ્રંહ્મણેં શ્રેષ્ઠ હશે કે તૈત્યેં શ્રેષ્ઠ હશે? જો બ્રંહ્મણેં શ્રેષ્ઠ હેંય, સેં શં મંટે દુધન્વં બ્રંહ્મણ પલાગ ઉપર ન બેદે ? ૮
વિરેંચન બેંલ્યેં :- હે કેશીની ! અમે પ્રજાપસિથ્ીં ઉત્પન્ન્ં થ્ંયં છીએ, એટલે અમે દર્વથ્ીં શ્રેષ્ઠ છીએ. અં દર્વલેંક અમંરં જ છે, એટલે અમંરી અંગળ તેવેં કેંણ અને બ્રંહ્મણેં કેંણ ? ૯
કેશીની બેંલી :- હે વિરેંચન ! અં સ્વયાવરમાં જ અંપણે અં વંસની ખંસરી કરીશુા. કંલે દવંરે દુધન્વં અહીં અંવનંરેં છે. સે વખસે સમને બન્ન્ેંને હુા એકઠં મળેલં જોઇશ. ૧૦
વિરેંચન બેંલ્યેં :- હે કલ્યંણી ! સુા કહે છે સેમ હુા કરીશ. હે ભીરુ ! કંલે દવંરે દુધન્વંને અને મને એકઠં મળેલં જોજે. ૧૧
વિતુર બેંલ્યં :- હે રંજશ્રેષ્ઠ ! સે વંસ વીસી ગઇ અને બીજા તિવદનુા દૂર્યમાડળ ઉતય પંમ્યુા, એટલે હે વિભુ ! જે સ્થ્ંંને વિરેંચન કેશીનીની દંથ્ેં બેઠેં હસેં, સે સ્થ્ંંને દુધન્વં અંવી પહેંંચ્યેં. પછી દુધન્વં પ્રહ્લંતપુત્ર્ં વિરેંચન સથ્ંં કેશીનીની પંદે ગયેં. અંમ હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! એ બ્રંહ્મણને અંવેલેં જોઇને કેશીની ઉભી થ્ંઇ, સેણે સેને અંદન અંપ્યુા અને પંદ્ય સથ્ંં અર્ઘ્ય અંપ્યાં. એટલંમાં વિરેંચને દુવણર્ંદન ઉપર મંરી દંથ્ેં બેદેં, એવી દુધન્વંને પ્રંથ્ર્ંનં કરી. ૧૨-૧૩
દુધન્વં બેંલ્યેં :- હે પ્રહ્લંતપુત્ર્ં ! હુા સંરં દુવર્ણમય શ્રેષ્ઠ અંદનનેં મંત્ર્ં સ્પર્શ જ કરીશ, પણ સંરં દમંન થ્ંઇને હુા સંરી દંથ્ેં એક અંદન પર બેદીશ નહિ. ૧૪
વિરેંચન બેંલ્યેં :- હે દુધન્વં ! સને સેં પંટલેં, દંતડી અથ્ંવં તર્ભનુા દંરૂા અંદન જ યેંગ્ય છે, સુા મંરી દંથ્ેં એક અંદન પર બેદવંને યેંગ્ય પણ નથ્ીં. ૧૫
દુધન્વં બેંલ્યેં :- પિસં પુત્ર્ં દંથ્ેં બેદી શકે, બે બ્રંહ્મણ દંથ્ેં બેદી શકે, બે ક્ષ્ંત્ર્િંય દંથ્ેં બેદી શકે, બે વૃદ્ધ વૈશ્ય એક અંદને બેદી શકે, અને બે શુદ્ર એક અંદન પર બેદી શકે, પરાસુ જુતી જાસિનં પુરૂષ્ંેં એક અંદન પર બેદી શકે નહિ. હુા બેઠેં હેંઉં સે વખસે સંરેં પિસં મંરં પગ અંગળ ઊભેં રહીને મંરી દેવં કરે છે, પરાસુ સુા હજી બંળક છે અને ઘરમાં લંડથ્ીં ઉછયર્ેં છે, સેથ્ીં સુા કાંઇ જાણસેં નથ્ીં. ૧૬-૧૭
વિરેંચન બેંલ્યેં :- હે દુધન્વં ! દુવર્ણ, ગંય, ઘેંડં વગેરે જે ધન અમંરં અદુરેં પંદે છે, સે બધુા શરસમાં મૂકીને અંપણે બન્ન્ેં કેંઇ જાણકંર પુરૂષ્ંને એ વિષ્ેં પ્રશ્ન પૂછીએ. ૧૮
દુધન્વં બેંલ્યેં :- હે વિરેંચન ! સંરૂા દુવર્ણ, ગંય અને ઘેંડેં એ દર્વે સંરી પંદે જ રહેવં તે. અંપણે બન્ન્ેંનં પ્રંણની શરસ કરીને જે જાણકંર પુરૂષ્ં હેંય સેને પ્રશ્ન પૂછીએ. ૧૯
વિરેંચન બેંલ્યેં :- અંપણે બન્ન્ેં પ્રંણની શરસ કરીને કેંને પૂછવં જઇશુા ? કંરણ કે હુા તેવેંની અંગળ સથ્ંં મનુષ્યેંની અંગળ કતી પણ ઊભેં રહીશ નહિ. ૨૦
દુધન્વં બેંલ્યેં :- અંપણે પ્રંણની શરસ કરીને સંરં પિસંની અંગળ જ જઇશુા, કંરણ કે એ પ્રહ્લંત પેંસંનં પુત્ર્ંને મંટે પણ કતી અદત્ય બેંલશે નહિ. ૨૧
વિતુર બેંલ્યં :- અં પ્રમંણે ક્રેંધે ભરંયેલં વિરેંચન સથ્ંં દુધન્વં પ્રંણની શરસ કરીને સે જ વખસે વિરેંચનનં પિસં પ્રહ્લંત જ્યાં બેઠં હસં ત્યાં ગયં. ૨૨
પ્રહ્લંત બેંલ્યં :- અરે !!! અંજ દુધી જે કતી દંથ્ેં ચંલ્યં નથ્ીં સે અં બન્ન્ેં, ક્રેંધ પંમેલં બે ઝેરી દંપેંની જેમ એક જ મંર્ગે અહીં અંવસં જણંય છે. હે વિરેંચન ! સમે બન્ન્ેં પહેલાં કતી દંથ્ેં ફરસં ન હસં, અને અંજે અંમ બન્ન્ેં દંથ્ેં કેમ ? હુા સને પૂછુા કે, દુધન્વંની દંથ્ેં સંરે મૈત્ર્ીં થ્ંઇ છે કે શુા ? ૨૩-૨૪
પ્રહ્લંત પંદે વિરેંચને પેંસંની શરસ જ ણંવી વિરેંચન બેંલ્યેં :- મંરે દુધન્વં દંથ્ેં મૈત્ર્ીં નથ્ીં, પણ અમે બન્ન્ેંએ પ્રંણની શરસ કરી છે. મંટે હે પ્રહ્લંત ! હુા દત્ય પૂછુા છુા. સમે પ્રશ્નનેં મિથ્યં ઉપતેશ અંપશેં નહિ. ૨૫
પ્રહ્લંત બેંલ્યં :- હે બ્રહ્મન્ ! સમે પૂજવં યેંગ્ય છેં. અરે અં ! કેંઇ દુધન્વંને મંટે જળ, મધુપર્ક સથ્ંં મધુપર્કને મંટે પુષ્ટ કરેલી શ્વેસ ગંય લઇ અંવેં. ૨૬
દુધન્વંનેં ઉત્ત્ંમસં વિષ્ેં પ્રશ્ન
દુધન્વં બેંલ્યેં :- જળ સથ્ંં મધુપર્ક સેં મને મંર્ગમાં જ અર્પણ થ્ંયાં છે, પણ હે પ્રહ્લંત ! હુા અં પ્રશ્ન કરૂા છુા, સેનેં સમે દત્ય ઉત્ત્ંર અંપેં. શુા બ્રંહ્મણેં શ્રેષ્ઠ છે કે વિરેંચન ? ૨૭
પ્રહ્લંત બેંલ્યં :- એક સરફ મંરેં પુત્ર્ં છે અને બીજી સરફ દંક્ષ્ંંસ્ સમે અહીં બેઠં છેં. અંમ સમે બન્ન્ેં વિવંત કરી રહ્ય્ંં છેં, ત્યંરે મંરં જેવેં શી રીસે પ્રશ્નનેં ઉત્ત્ંર અંપી શકે ? ૨૮
દુધન્વં બેંલ્યેં :- હે બુદ્ધિમંન ! સમે ગંય સથ્ંં બીજુા જે પ્રિય ધન હેંય સે સમંરં અૈંરદ પુત્ર્ંને જ અંપજો, પણ સમંરે વિવંત કરસં અમને બન્ન્ેંને દત્ય કહેવુા જ જોઇએ. ૨૯
પ્રહ્લંત બેંલ્યં :- હે દુધન્વં ! હુા પૂછુા છુા કે, મનુષ્ય દત્ય ન બેંલે અથ્ંવં અદત્ય જ કહે, સેં સે મિથ્યંવંતીને શુા તુઃખ પડે ? ૩૦
દુધન્વં બેંલ્યં :- જેનં ઉપર શેંક્ય અંવી હેંય એવી સ્ત્ર્ીંને, જુગંરમાં દર્વસ્વ હંરેલંને અને ભંર ઉપંડવંથ્ીં જેનુા આગ કળસુા હેંય સેને જેવી તુઃખમય રંસ કંઢવી પડે છે, સેવી જ તુઃખમય રંત્ર્ીં અન્યંય યુક્સ બેંલનંરને કંઢવી પડે છે. પેંસંનં નગરમાં જ કેત પડેલેં, ક્ષ્ુંધંથ્ીં વ્યંકુળ થ્ંયેલેં અને અાંગણં બહંર જ પુષ્કળ શત્ર્ુંઅેં જોનંરેં જે તુઃખ પંમે છે, સે તુઃખ ખેંટી દંક્ષ્ીં પૂરનંરને પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. ૩૧-૩૨
દંમંન્ય પશુને મંટે ખેંટુા બેંલનંરેં પેંસંનં પાંચ પૂર્વજોને નરકમાં નંખે છે, ગંયને મંટે ખેંટુા બેંલનંરેં તશ પૂર્વજોને નરકમાં નંખે છે, ઘેંડંને મંટે ખેંટુા બેંલનંરેં દેં પૂર્વજોને નરકમાં નંખે છે અને પુરૂષ્ંને મંટે ખેંટુા બેંલનંરેં હજાર પૂર્વજોને નરકમાં નંખે છે, અને ભૂમિને મંટે ખેંટુા બેંલનંરેં પેંસંનં દર્વસ્વનેં નંશ કરે છે. અંથ્ીં સમે ભૂમિ સુલ્ય કેશિનીને મંટે ખેંટુા બેંલશેં નહિ. ૩૩-૩૪
પ્રહ્લંત બેંલ્યં :- હે વિરેંચન ! અં દુધન્વંનં પિસં આગિરં મંરં કરસં શ્રેષ્ઠ છે, દુધન્વં સંરં કરસાં શ્રેષ્ઠ છે અને એની મંસં સંરી મંસં કરસાં શ્રેષ્ઠ છે. મંટે દુધન્વંએ સને જીત્યેં છે. હે વિરેંચન ! અં દુધન્વં સંરં પ્રંણનેં સ્વંમી છે. હવે હે દુધન્વં ! સમે મને વિરેંચન પંછેં અંપેં, એમ હુા ઇચ્છુા છુા. ૩૫-૩૬
દુધન્વં બેંલ્યં :- હે પ્રહ્લંત સમે ધર્મનેં સ્વીકંર કયર્ેં છે અને પુત્ર્ંલેંભને લીધે ખેંટુા બેંલ્યં નથ્ીં, સેથ્ીં સમંરેં તુર્લભ પુત્ર્ં હુા સમને પંછેં અંપુા છુા. હે પ્રહ્લંત ! અં મેં અંપ્યેં સંરેં પુત્ર્ં વિરેંચન. એ મંરી દમક્ષ્ં જ અં કુમંરી કેશીનીનં પગ ધુઅેં. (અથ્ંર્ંસ્ સેની દંથ્ેં લગ્ન કરેં.) ૩૭-૩૮
વિતુરજી બેંલ્યં :- મંટે હે રંજેન્દ્ર સમંરે પૃથ્વીને મંટે જુઠુા બેંલવુા યેંગ્ય નથ્ીં, પુત્ર્ંને મંટે અદત્ય બેંલીને સમે પુત્ર્ંેં સથ્ંં અમંત્યેંની દંથ્ેં નંશ ન પંમેં. ૩૯
દંરી મસિ દુખકંરી છે.
તેવેં કાંઇ ગેંવંળેંની પેઠે હંથ્ંમાં લંકડી લઇને રક્ષ્ંણ કરસં નથ્ીં, પણ સેઅેં સેં જેનુા રક્ષ્ંણ કરવં ઇચ્છે છે. સેની બુદ્ધિમાં સેઅેં વધંરેં કરે છે. ૪૦
પુરૂષ્ં જેમ જેમ શુભ કમર્ેં કરવંમાં મન જોડે છે, સેમ સેમ સેનં દર્વ અથ્ંર્ેં દિદ્ધ થ્ંંય છે, એમાં દાશય નથ્ીં. ૪૧
કપટીની વહંર કેંઇ પણ કરસુા નથ્ીં ?
કપટથ્ીં કર્મ કરનંરં કપટીઅેંને વેતેં પંપથ્ીં સંરસં નથ્ીં, પણ પાંખ અંવેલાં પક્ષ્ીંઅેં જેમ મંળંને છેંડી જાય છે, સેમ એ વેતેં કપટી મનુષ્યને આસકંળે છેંડી જાય છે. ૪૨
સજ વંલંયક વસ્સુઅેં
મતિરંપંન, ક્લેશ, ઘણં દંથ્ેં વેર, પસિ પત્ની વચ્ચે વિયેંગ પડંવવેં, જ્ઞ્ંંસિમાં ભેત પડંવવેં, રંજાનં શત્ર્ુંની દાગસિ, સ્ત્ર્ીંપુરૂષ્ંનેં કલેશ અને નિંતંપંત્ર્ં મંર્ગ એ છેંડી તેવં એમ વિદ્વંનેં કહે છે. ૪૩
દંક્ષ્ીં કેંને લેવં નહિ ?
જે હંથ્ંની રેખં જોવંનેં ધાધેં કરસેં હેંય, જે પહેલાં ચેંર હેંય પણ પંછળથ્ીં વેપંરી બન્યેં હેંય, જે દળી અથ્ંવં પંદંથ્ીં શુકન કહીને ધૂસી ખંસેં હેંય, જે વૈદ્ય હેંય, શત્ર્ું, મિત્ર્ં અને ભાંડભવંયેં હેંય એ દંસને દંક્ષ્ીંમાં લેવં નહિ. ૪૪
મંન ખંસર કરેલાં કર્મનુા ફળ
અગ્નિહેંત્ર્ં, ધ્યંન, અધ્યયન અને યજ્ઞ્ં અં ચંર અભય અંપનંરાં છે, પરાસુ એ જ ચંર જો ઉલટી રીસે તાભથ્ીં અથ્ંવં મનની લંલદંથ્ીં કરવંમાં અંવ્યાં હેંય, સેં તુઃખ અંપનંરાં થ્ંંય છે. ૪૫
બ્રહ્મહત્યં કેંને કહેવંય ?
ઘ ર બંળનંર, ઝેર તેનંર, ભગભક્ષ્ંક (ભડવેં) દેંમરદ વેચનંર, બંણ બનંવનંર, નક્ષ્ંત્ર્ં દૂચવનંર, ચંડિયેં, મિત્ર્ંદ્રેંહી, પરસ્ત્ર્ીંનેં દાગ કરનંર, ગર્ભપંસ કરંવનંર, ગુરુની સ્ત્ર્ીં દંથ્ેં ગમન કરનંર, બ્રંહ્મણ હેંઇને મદ્યપંન કરનંર, અસિ ક્રૂર, કંગડંની પેઠે ઘંમાં ચાંચેં મંરનંર અથ્ંર્ંસ્ તુઃખમાં વધંરેં કરનંર, નંસ્સિક, વેતની નિંતં કરનંર, ગંમેંટ રંજાએ અંપેલી અંજીવિકંરૂપ નેંકરીમાં લાંચરુશવસ લેનંર, જેનેં જનેંઇ તેવંનેં દમય જસેં રહ્ય્ંેં હેંય સે, ખેડુસ અને જે પેંસે દમથ્ર્ં છસાં ‘‘મંરૂા રક્ષ્ંણ કર’’ એમ કહેવં છસાં મંરી નંખે સે, અં દર્વે બ્રહ્મહત્યં કરનંરં જેવં પંસકી છે. ૪૬-૪૮
પરીક્ષ્ંં કરવંનં દંધનેં
સરણંનં અગ્નિથ્ીં આધંરંમાં રહેલી વસ્સુ જણંય છે, વર્સન ઉપરથ્ીં મનુષ્યની ધંર્મિકસં પરખંય છે અને વ્યવહંરથ્ીં સેની દંધુસં વરસંય છે, શૂરંની પરીક્ષ્ંં ભયનં પ્રદાગમાં થ્ંંય છે, ધીરજની પરીક્ષ્ંં અંર્થ્િંક અંપત્ત્િંમાં થ્ંંય છે, મિત્ર્ંેંની પરીક્ષ્ંં દાકટમાં થ્ંંય છે અને શત્ર્ુંઅેંની પરીક્ષ્ંં અંપત્ત્િંમાં થ્ંંય છે. ૪૯
રૂપંતિનેં નંશ કરનંરી વસ્સુ
વૃદ્ધંવસ્થ્ંં રૂપને હરે છે, અંશં ધૈર્યને હરે છે, મૃત્યુ પ્રંણને હરે છે, ઇષ્યર્ં ધમર્ંચરણને હરે છે, ક્રેંધ લક્ષ્મીને હરે છે, નીચની દેવં શીલને હરે છે, કંમ લજ્જાને હરે છે અને અભિમંન દર્વને હરી લે છે. ૫૦
લક્ષ્મી માગલ કંયર્ેં કરવંથ્ીં ઉત્પન્ન્ં થ્ંંય છે, પૈંઢસંથ્ીં વધે છે, ડહંપણથ્ીં મૂળ ઘંલે છે અને ઇન્દ્રિયેંને વશ કરવંથ્ીં દાયમથ્ીં સ્થ્િંર થ્ંંય છે. બુદ્ધિ, કુલીનસં, ઇન્દ્રિય નિગ્રહ, શંસ્ત્રજ્ઞ્ંંન, પરંક્રમ, મંપદર ભંષ્ંણ, યથ્ંંશક્સિ તંન અને કૃસજ્ઞ્ંસં અં અંઠ ગુણેં પુરૂષ્ંને તીપંવે છે. ૫૧-૫૨
હે સંસ ! એક ગુણ અં મહંન મહિમંવંળં અંઠ ગુણેંનેં બલપૂર્વક અંશ્રયરૂપ છે, રંજા જ્યંરે મનુષ્યને દત્કંરે છે, ત્યંરે અંગલં રંજદન્મંનરૂપી એ ગુણ દર્વગુણેંને શેંભંવે છે. ૫૩
સ્વર્ગ અંપનંરી અંઠ વસ્સુઅેં
હે મહંરંજ ! મનુષ્ય લેંકમાં યજ્ઞ્ં, તંન, અધ્યયન, સપ, ઇન્દ્રિય નિગ્રહ, દત્ય, દરળસં અને અક્રુરસં અં અંઠ ગુણેં સ્વર્ગલેંક અંપનંરં છે. એમાંનં ચંર ગુણેં દત્પુરૂષ્ંેંમાં સ્વંભંવિક હેંય છે અને ચંર ગુણેંને દત્પુરૂષ્ંેં અનુદરે છે. યજ્ઞ્ં, તંન, અધ્યયન અને સપ અં ચંર જોડંયેલં છે, ત્યંરે ઇન્દ્રિય નિગ્રહ, દત્ય, દરળસં સથ્ંં તયંળુસં અં ચંરને દજ્જનેં અનુદરે છે. ૫૪-૫૫
ધર્મનં અંઠ મંર્ગ
યજ્ઞ્ં, અધ્યયન, તંન, સપ, દત્ય, ક્ષ્ંમં, તયં અને ઉતંરસં અં અંઠ પ્રકંરનેં ધર્મનેં મંર્ગ કહેવંમાં અંવ્યેં છે. એમાંનં પ્રથ્ંમનં ચંરનેં વર્ગ તાભને મંટે પણ દેવન કરંય છે. અને પંછલં ચંરનેં વર્ગ મહંત્મં દિવંય બીજામાં રહેસેં નથ્ીં. ૫૬-૫૭
દભં વગેરેની અેંળખંણ
સે દભં નથ્ીં, જેમાં વૃદ્ધેં નથ્ીં; સે વૃદ્ધેં નથ્ીં, કે જે ધર્મ કહેસં નથ્ીં; સે ધર્મ નથ્ીં, જેમાં દત્ય નથ્ીં; અને સે દત્ય નથ્ીં, જે છળથ્ીં મુક્સ નથ્ીં. ૫૮
સ્વર્ગમાં લઇ જનંરી તશ વસ્સુ
દત્ય, દૈંમ્યરૂપ, શંસ્ત્ર્ંંભ્યંદ, તેવેંપંદનં, કુલીનસં, શીલ, બળ, ધન, શૈંર્ય અને યુક્સિયુક્સ વચન અં તશ સ્વર્ગનં હેસુ છે. ૫૯
પુણ્ય પંપનાં ફળ
પંપી મનુષ્ય પંપ કરીને પંપનુા જ ફળ ભેંગવે છે અને પુણ્ય કીર્સિવંળેં મનુષ્ય પુણ્ય કરીને અત્યાસ પુણ્યને જ ભેંગવે છે. ૬૦
બુદ્ધિનંશનેં હેસુ
સેથ્ીં દતંચંરી પુરૂષ્ેં પંપ કરવુા નહિ. વંરાવંર કરવંમાં અંવેલુા પંપ બુદ્ધિનેં નંશ કરે છે, એમ બુદ્ધિ રહિસ થ્ંયેલેં પુરૂષ્ં નિત્ય પંપકર્મ જ કયર્ં કરે છે, ત્યંરે વંરાવંર કરવંમાં અંવેલુા પુણ્ય બુદ્ધિની વૃદ્ધિ કરે છે. ૬૧-૬૨
દુમસિનુા ફળ
અંમ વિશંળ બિદ્ધિવંળેં પુરૂષ્ં નિત્ય પુણ્યકર્મ જ કયર્ં કરે છે. પુણ્ય કરનંરેં પુરૂષ્ં પુણ્યકીર્સિ રળીને પુણ્યસ્થ્ંંનમાં જાય છે. સેથ્ીં પુરૂષ્ેં દંવધંન થ્ંઇને દત્કર્મનુા જ દેવન કરવુા. ૬૩
કેંણ મહં અંપત્ત્િંમાં અંવે છે ?
ઇષ્યર્ંળુ, બીજાનં મર્મને તુઃખ અંપનંર, અપ્રિય વંણીવંળેં, વેરકસર્ં અને શઠ એ મનુષ્યેં પંપંચંરણ કરવંથ્ીં થ્ંેંડં દમયમાં જ મેંટુા તુઃખ પંમે છે, પણ જે ઇષ્યર્ં રહિસ છે અને દમજતંર છે સે દર્વતં દંરાં કંમેં કરવંને લીધે મહંન કષ્ટ પંમસેં નથ્ીં અને દર્વત્ર્ં તીપી રહે છે. ૬૪-૬૫
પાડિસ કેંને જાણવેં ?
જે વિદ્વંનેં પંદેથ્ીં ડહંપણ જ મેળવે છે, સે પાડિસ છે; કંરણ કે સે ડંહ્ય્ંેં મનુષ્ય ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ં દાપંતન કરીને દુખપૂર્વક જીવન ગંળે છે. ૬૬
કંમ ક્યંરે કરવુા ? જે કંમ કરવંથ્ીં રંત્ર્ેં દુખે રહેવંય, સે કંમ તિવદે જ કરી લેવુા. જે કંમ કરવંથ્ીં ચેંમંદંનં ચંર મહિનંમાં દુખે રહેવંય સે કંમ અંગલં અંઠ મહિનંમાં જ કરી લેવુા. ઊસરસી વય પ્રંપ્ત થ્ંસાં જે કંર્ય કરવંથ્ીં દુખે રહેવંય સે કંર્ય અંગલી વયમાં જ કરી લેવુા. પણ જે કંમ કરવંથ્ીં મૃત્યુ પછી દુખ મળે સે કંમ સેં અંખં જીવન દુધી કયર્ં જ કરવુા. ૬૭-૬૮
પરિણંમે વખંણ થ્ંંય છે.
ડંહ્ય્ંં મનુષ્યેં દંરી રીસે પચેલં અન્ન્ંની, યુવંનીને અેંળાગી ગયેલી પત્નીની, દાગ્રંમમાં વિજયને વરી અંવેલં શૂરવીરની અને સત્ત્વનં પંરને પંમેલં સપસ્વીની પ્રશાદં થ્ંંય છે. ૬૯
પંપીનાં છિદ્રેં વધંરે ઉઘંડાં પડે
જે મનુષ્ય અધર્મથ્ીં મળેલં ધન વડે પેંસંનુા છિદ્ર ઢાંકવં જાય છે, સેનુા સે છિદ્ર ઢાકંસુા સેં નથ્ીં જ ઊલટુા સેથ્ીં સેનુા બીજુા છિદ્ર ઉઘંડુા પડે છે. ૭૦
કેંણ કેંને શિક્ષ્ંં કરી શકે છે.
ગુરુ જીસેન્દ્રિયેંનં શંદક છે, રંજા તુરંત્મંઅેંનેં શંદક છે અને વૈવસ્વસ યમ ગુપ્ત પંપીઅેંનં શંદક છે. (સેથ્ીં સે સેને શિક્ષ્ંં કરી શકે છે.)
કેંનુા સ્વરૂપ જણંસુા નથ્ીં ?
ઋષ્િંઅેંનુા, નતીનુા, કુળનુા, મહંત્મંઅેંનુા અને સ્ત્ર્ીંઅેંનાં તુશ્ચરિત્ર્ંનુા મૂળ જાણી શકંસુા નથ્ીં. ૭૨
કયેં રંજા ઘણં કંળ દુધી રંજ્ય કરી શકે ?
હે રંજન્ ! બ્રંહ્મણેંની પૂજા કરવંમાં સત્પર, તંસં, પેંસંની જ્ઞ્ીંસિનં લેંકેં દંથ્ેં દરળસંથ્ીં વર્સનંર અને શીલદાપન્ન્ં ક્ષ્ંત્ર્િંય લાંબં કંળ દુધી રંજ્ય કરી શકે છે. ૭૩
કયેં મંણદ કમંઇ શકે છે ?
શૂરેં, વિદ્વંન સથ્ંં દેવં કરી જાણનંરેં, અં ત્ર્ંણ પુરૂષ્ંેં દુવર્ણનાં પુષ્પેંવંળી પૃથ્વીનાં દુવર્ણ પુષ્પેં વીણી લે છે. ૭૪
હે ભંરસ ! બુદ્ધિથ્ીં દંધ્ય થ્ંસાં કંમેં શ્રેષ્ઠ છે. બંહુબળથ્ીં દંધ્ય થ્ંસાં કંમેં મધ્યમ છે, કપટથ્ીં દંધ્ય થ્ંસાં કંમેં અધમ છે અને દાકટથ્ીં દંધ્ય થ્ંસાં કંમેં અધમંધમ છે. ૭૫
હે રંજા ! તુયર્ેંધન, શકુનિ, મૂર્ખ તુશંદન સથ્ંં કર્ણને રંજ્યભંર દેંંપીને સમે કેવી રીસે ઐશ્વર્યની ઇચ્છં રંખેં છેં ? ૭૬
હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! પાંડવેં દર્વગુણેંથ્ીં દાપન્ન્ં છે અને સમંરં પ્રત્યે પિસૃદૃષ્ટિ રંખીને વર્સે છે, સેં સમે સેમનં પ્રત્યે પુત્ર્ંદૃષ્ટિ રંખીને વસર્ેં. ૭૭
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં સૃસીયેં અધ્યંયઃ ।।૩।।
-ઃ અધ્યંય ૪ :-
વિતુર બેંલ્યં :- હે રંજન્ ! અં દાબાધમાં અંત્ર્ેંય અને દંધ્યતેવેંનં દાવંતનેં એક પુરંસન ઇસિહંદ કહેવંમાં અંવે છે. એવુા અમે દાંભળ્યુા છે કે પૂર્વે હાદરૂપે ફરસં ઉત્ત્ંમ વ્રસવંળં સથ્ંં મહંબુદ્ધિમંન એવં મહર્ષ્િં અંત્ર્ેંય (તત્ત્ંંત્ર્ેંય)ની પંદે જઇને દંધ્યતેવેંએ પ્રશ્ન કયર્ેં હસેં. ૧-૨
દંધ્યતેવેંનેં પ્રશ્ન
હે મહર્ષ્િં ! અમે દંધ્યતેવેં છીએ. સે સમને જોઇને અમેં અનુમંન કરી શકસં નથ્ીં કે સમે કેંણ છેં. સમે શંસ્ત્રજ્ઞ્ંંન વડે ધીર સથ્ંં બુદ્ધિમંન છેં, એમ અમે મંનીએ છીએ. અંથ્ીં સમે અમને વિદ્વંનનાં લક્ષ્ંણને કહેનંરી ઉતંર વંણી કહેવંને યેંગ્ય છેં. ૩
અવશ્ય કરવં લંયક કર્મ
હાદ બેંલ્યં :- હે તેવેં ! ધૈર્ય રંખવુા, ઇંદ્રિયનેં નિગ્રહ કરવેં, દત્ય પરમંત્મંનં દંક્ષ્ંંત્કંર મંટે ધ્યંન, ધંરણં સથ્ંં દમંધિ અંતિ ધમર્ેંનુા અનુદરણ કરવુા, હૃતયની દર્વે ગાંઠેંને શિથ્િંલ કરવી, પ્રિય સથ્ંં અપ્રિય ને અંત્મંમાં લય પમંડવાં, એ કરવં યેંગ્ય કંયર્ેં છે, એમ મેં ગુરુનં મુખ થ્ંકી દાંભળ્યુા છે. ૪
ક્ષ્ંમંશીલ પુણ્યશંળી થ્ંંય છે.
કેંઇ ગંળેં તે પણ સેને દંમી ગંળ તેવી નહિ, અંમ જે ગંળને દહન કરે છે, સેનેં ક્રેંધ જ ગંળ તેનંરને બંળી મૂકે છે, સેમ સેનં પુણ્યને પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. ૫
કેંઇને ગંળ ભાંડવી નહિ, કેંઇનુા અપમંન કરવુા નહિ, મિત્ર્ંેંનેં દ્રેંહ કરવેં નહિ, નીચની દેવં કરવી નહિ, અભિમંની થ્ંવુા નહિ, હીન અંચરણ કરવુા નહિ અને કઠેંર સથ્ંં તેંષ્ંભરી વંણી બેંલવી નહિ. અં લેંકમાં વંણી મનુષ્યેંનં મર્મસ્થ્ંંનેંને, હંડકાંને હૃતયને અને પ્રંણને દુદ્ધાં બંળી મૂકે છે. મંટે ધર્મપ્રિય પુરૂષ્ેં ઉદ્ધસ અને કઠેંર વંણીનેં નિત્ય ત્યંગ જ કરવેં. ૬-૭
જે મનુષ્ય મર્મને ભેતનંરી ક્રુર સથ્ંં કઠેંર વંણીરૂપી કાંટં વડે મનુષ્યેંને પીડં કરે છે, સેને મનુષ્યેંમાં મહં હસભંગી દમજવેં અને સે પેંસંને મેંઢે મેલુા બાંધીને વહે છે એમ જાણવુા. ૮
દજ્જ ન ક્ષ્ંમંશીલ જ હેંય
દંમેં મંણદ કેંઇ દજ્જનને અગ્નિ સથ્ંં દૂર્ય જેવાં અત્યાસ સીક્ષ્ણ અને પ્રતીપ્ત વંગ્બંણેંથ્ીં અસિશય વીંધી નંખે, સેં પણ સે વિદ્વંન સેં અંમ વીંધંયં છસાં અને અંમ અસિશય તંહ લંગ્યં છસાં એમ જ જાણે કે અં સેં મંરં પુણ્યમાં વધંરેં કરે છે. ૯
જેવેં દાગ સેવેં રાગ
વસ્ત્ર જેવાં રાગનેં દાગ કરે છે સેવં રાગવંળુા સે થ્ંંય છે, સેમ મનુષ્ય પણ દંધુ, અદંધુ, સપસ્વી સથ્ંં ચેંર એ પૈકી જેની દાગસિ કરે છે, સેનં જેવેં થ્ંંય છે. ૧૦
તેવસંઅેં કેંને ચહંય છે ?
કેંઇ મયર્ંતં અેંળાગીને વંત કરે, સેં પણ જે સેની દંથ્ેં વંત કરસેં નથ્ીં, સેમ જ બીજાને વંત કરવં ઉશ્કેરસેં નથ્ીં, કેંઇ મંરી જાય સેં પણ જે સેને દંમેં મંરસેં નથ્ીં સેમ જ બીજા પંદે મરંવસેં નથ્ીં અને જે પંપીને હણવં ઇચ્છસેં નથ્ીં, સે સ્વર્ગમાં જાય છે અને તેવેં પણ સેને ચહંય છે. ૧૧
ચંર જાસનુા બેંલવુા
બેંલવં કરસાં મૈંન રંખવુા એ શ્રેષ્ઠ કહ્ય્ુંા છે, મૈંન કરસાં દત્ય બેંલવુા સે શ્રેષ્ઠ કહ્ય્ુંા છે, સે કરસાં દત્ય સથ્ંં પ્રિય બેંલવુા સે શ્રેષ્ઠ કહ્ય્ુંા છે અને સે કરસાં ધમર્ંનુરૂપ બેંલવુા સે દૈંથ્ીં શ્રેષ્ઠ છે. ૧૨
પુરૂષ્ં સ્વસાત્ર્ં છે.
પુરૂષ્ં જેવંની દંથ્ેં બેદે છે, જેવંની દેવં કરે છે અને જેવેં થ્ંવં ઇચ્છે છે, સેવેં સે થ્ંંય છે. ૧૩
વિષ્ંયનેં ત્યંગ સે જ તુઃખનેં ત્યંગ
પુરૂષ્ં જે જે વિષ્ંયથ્ીં તૂર થ્ંંય છે, સે સે વિષ્ંયનં તુઃખથ્ીં સે મુક્સ થ્ંંય છે. એ પ્રકંરે દર્વ વિષ્ંયથ્ીં મુક્સ થ્ંસાં સેને લગંર પણ તુઃખ રહેસુા નથ્ીં. એવં પુરૂષ્ંનેં કેંઇ પરંજય કરસુા નથ્ીં, કેંઇની દંથ્ેં એ વેર કરસેં નથ્ીં, સેમ કેંઇનેં એ નંશ કરસેં નથ્ીં, એ નિંતં અને સ્સુસિમાં દમંનભંવ રંખે છે, એ શેંક કરસેં નથ્ીં અને હષ્ર્ં પણ કરસેં નથ્ીં. ૧૪-૧૫
ઉત્ત્ંમ, મધ્યમ અને અધમ પુરૂષ્ંનાં લક્ષ્ંણેં
જે દર્વેનુા કલ્યંણ ઇચ્છે છે અને કેંઇનં અકલ્યંણની કલ્પનં દરખી કરસેં નથ્ીં, જે દત્ય બેંલે છે, કેંમળ ભંવ રંખે છે અને ઇન્દ્રિયેંને વશ રંખે છે સે ઉત્ત્ંમ પુરૂષ્ં છે. જે મિથ્યં દાંત્વન કરસેં નથ્ીં, અંપવં કહેલી વસ્સુ અંપે છે અને બીજાનાં છિદ્રને જાણે છે, સે મધ્યમ પુરૂષ્ં છે. જેને મહંપરંણે પણ ઉપતેશ લંગસેં નથ્ીં, જે મંર ખંનંરેં છે, શસ્ત્ર્ંેંથ્ીં ઘવંસાં છસાં જે ક્રેંધને લીધે પંછેં ફરસેં નથ્ીં, જે કૃસઘ્ની છે, જે કેંઇનેં પણ મિત્ર્ં નથ્ીં અને જે તુષ્ટ આસઃકરણવંળેં છે, સે પુરૂષ્ં અધમ કહેવંય છે. વળી જે કલ્યંણને મંટે શ્રેષ્ઠ પુરૂષ્ંેં પર શ્રદ્ધં રંખસેં નથ્ીં, જેને પેંસંનં પર પણ વિશ્વંદ નથ્ીં સથ્ંં જે મિત્ર્ંેંનેં પણ અનંતર કરે છે, સે અધમ પુરૂષ્ં છે. ૧૬-૧૯
કેંનેં દાગ કરવેં.
જે મનુષ્યને પેંસંની ચડસીની ઇચ્છં હેંય, સેણે ઉત્ત્ંમ પુરૂષ્ંેંની જ મૈત્ર્ીં કરવી, દાજોગવશંસ્ મધ્યમેંની દાગસિ કરવી, પણ ક્યંરેય અધમ પુરૂષ્ંની દાગસિ સેં કરવી જ નહિ. ૨૦
કેંનેં અપયશ થ્ંંય છે ?
મનુષ્યને નિંતિસ બળ વડે, નિત્ય ઉદ્યેંગ વડે, બુદ્ધિની યુક્સિ વડે સથ્ંં પુરૂષ્ંંથ્ર્ં વડે ધન મળે છે ખરુા, પરાસુ સેથ્ીં સે દંરી પ્રશાદં પંમસેં નથ્ીં, સેમ જ મહંકુલીનેંનં અંચંરને પ્રંપ્ત થ્ંસેં નથ્ીં. ૨૧
કુળવંનનાં લક્ષ્ંણ
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- બહુશ્રુસ સથ્ંં ધર્મ અને અથ્ર્ંમાં નિષ્ઠંવંળં તેવેં પણ મહંકુળેંની સ્પૃહં કરે છે, મંટે હે વિતુર ! હુા સને પૂછુા છુા કે, મહંકુળ કેંને કહેવંય ? ૨૨
વિતુર બેંલ્યં :- સપ, ઇન્દ્રિય ઉપર વિજય, વેતનુા અધ્યયન, અધ્યંપન, યજ્ઞ્ંકમર્ેં, પવિત્ર્ં વિવંહ, હમેશાં અન્ન્ંતંન સથ્ંં દતંચંર અં દંસ ગુણેં જે કુળમાં હેંય છે, સે મહંકુળેં જાણવાં. જેમનુા દતંચરણ ચલિસ થ્ંસુા નથ્ીં, જેમનુા અંચરણ મંસંપિસંને તુઃખી કરસુા નથ્ીં, જેઅેં પ્રદન્ન્ં ચિત્ત્ંથ્ીં ધમર્ંચરણ કરે છે, કુળની કીર્સિ વધંરવં ઇચ્છે છે અને અદત્યનેં ત્યંગ કરે છે, સેઅેંને મહંકુલીન જાણવં. ૨૩-૨૪
યજ્ઞ્ંયંગ ન કરવંથ્ીં, અયેંગ્ય વિવંહ કરવંથ્ીં, વેતનુા અધ્યયન ન કરવંથ્ીં અને ધર્મનુા ઉલ્લાઘ કરવંથ્ીં, દંરાં કુળેં પણ તુષ્ટ કુળેં થ્ંઇ જાય છે. તેવદ્રવ્યનં વિનંશથ્ીં, બ્રંહ્મણેંનુા દ્રવ્ય હરણ કરવંથ્ીં અને બ્રંહ્મણનુા અપમંન કરવંથ્ીં મહંકુળેં પણ નીચ કુળ થ્ંઇ જાય છે. ૨૫-૨૬
હે ભંરસ ! બ્રંહ્મણેંનેં સિરસ્કંર કરવંથ્ીં, સેમની નિંતં કરવંથ્ીં સેમજ થ્ંંપણ અેંળવવંથ્ીં દંરાં કુળેં પણ હલકાં થ્ંઇ જાય છે. જે કુળ પુરૂષ્ંેં, ઢેંરઢાંખર સથ્ંં ધનથ્ીં દાપન્ન્ં હેંય, છસાં જો દતંચંરથ્ીં રહિસ હેંય, સેં સે કુળ ઉચ્ચ કુળની ગણનંમાં રહેસાં નથ્ીં. ૨૭-૨૮
પરાસુ જે કુળેં અલ્પ ધનવંળાં હેંવં છસાં દતંચંરથ્ીં દાપન્ન્ં છે, સે ઉચ્ચ કુળની ગણનંમાં ગણંય છે. અને મેંટેં યશ પંમે છે. અંથ્ીં દતંચંરનુા યત્નથ્ીં દતૈવ દારક્ષ્ંણ કરવુા. ધન સેં અંવે છે અને જાય છે. ધનથ્ીં ક્ષ્ીંણ થ્ંયેલેં મનુષ્ય ક્ષ્ીંણ થ્ંયેલેં ગણંસેં નથ્ીં, પણ દદ્વર્સનથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંયેલેં મનુષ્ય સેં દતંનેં મૂઅેં જ પડ્યેં છે. ૨૯-૩૦
જે કુળેં દદ્વર્સનથ્ીં હીન થ્ંઇ ગયાં છે, સે કુળેં ફરી વિદ્યંઅેંથ્ીં, પશુઅેંથ્ીં, અથ્ંવં દંરી દમૃદ્ધિ યુક્સ ખેસીથ્ીં પણ ચઢસીમાં અંવસાં નથ્ીં. અમંરં કુળમાં કેંઇ વેર કરનંર ન થ્ંંઅેં, પરદ્રવ્યને હરણ કરનંરેં રંજા અથ્ંવં અમંત્ય ન થ્ંંઅેં, મિત્ર્ંદ્રેંહી ન થ્ંંઅેં, કપટી ન થ્ંંઅેં, ખેંટુા બેંલનંરેં ન થ્ંંઅેં અને પિસૃ, તેવસં સથ્ંં અસિથ્િંને ભંગ અંપ્યં પહેલાં જમનંરેં કેંઇ ન થ્ંંઅેં. ૩૧-૩૨
અમંરંમાંથ્ીં જે કેંઇ બ્રંહ્મણેંની હિંદં કરનંરેં હેંય, બ્રંહ્મણેંનેં દ્વેષ્ં કરનંરેં હેંય અથ્ંવં જે ખેસી કરનંરેં હેંય, સે અમંરી દભંમાં ન અંવેં, અસિથ્િંને બેદવં મંટે ઘંદની ચટંઇ, ઉસંરં મંટે જમીન, પીવં મંટે પંણી અને દત્ય મધુર વંણી. અં વસ્સુઅેં દજ્જનેંનં ઘરેંમાંથ્ીં કતી ઉચ્છેત પંમસી નથ્ીં. હે મહંજ્ઞ્ંંની રંજા ! ધર્મિષ્ઠ સથ્ંં પુણ્યકર્મવંળાં મનુષ્યેંને ત્યાં દત્કંર કરવંની એ વસ્સુઅેં પરમ શ્રદ્ધં વડે પ્રંપ્ત થ્ંંય છે.
હે રંજા ! અં સ્યાતન નંમનુા ઝંડ નંનુા છે, છસાં ભંર ઉપંડવંમાં દમથ્ર્ં છે, સેમ બીજાા ઝંડેં ભંર ઉપંડી શકસાં નથ્ીં, સે જ પ્રમંણે મહંકુલીન પુરુષ્ંેં અંવનંર પરેંણંઅેંનેં ભંર દંરી રીસે ઉઠંવી લે છે, બીજા મનુષ્યેં સે પ્રમંણે કરી શકસં નથ્ીં. ૩૬
મિત્ર્ંંમિત્ર્ંનેં વિચંર
જે મિત્ર્ંનં કેંપની બીક લંગે છે સથ્ંં જે મિત્ર્ંની દંથ્ેં શાકંપૂર્વક વર્સવુા પડે છે, સે મિત્ર્ં કહેવંસેં નથ્ીં, પણ જે મિત્ર્ં દંથ્ેં પિસંની જેમ વિશ્વંદથ્ીં વર્સી શકંય છે સે જ મિત્ર્ં છે, બીજા સેં મંત્ર્ં દાબાધવંળં છે. જે કેંઇ અંપણી દંથ્ેં દાબાધ વિનં મિત્ર્ંભંવથ્ીં વર્સે છે, સે જ બાધુ છે, સે જ મિત્ર્ં છે, સે જ અંધંર છે અને સે જ ગસિરૂપ છે. ૩૭-૩૮
જે પુરૂષ્ંનુા ચિત્ત્ં ચાચળ છે, જે વૃદ્ધેંની દેવં કરસેં નથ્ીં અને જેની બુદ્ધિ ઝેંલાં ખંસી હેંય છે, સે પુરુષ્ંનં મિત્ર્ંેં નિત્ય અસ્થ્િંર હેંય છે, હાદેં જેમ દુકંયેલાં દરેંવરને છેંડી જાય છે, સેમ લક્ષ્મી ચાચળ ચિત્ત્ંવંળં, મૂર્ખ સથ્ંં ઇન્દ્રિયેંનં તંદ થ્ંયેલં પુરુષ્ંને છેંડી જાય છે. ૩૯-૪૦
તુર્જનેંનેં અં સ્વભંવ વંતળાં જેવેં ચાચળ છે, સેઅેં વિનં કંરણે કેંપી ઉઠે છે. અને વિનં કંરણે રીઝી ઉઠે છે. મિત્ર્ંેંએ પેંસંનેં દત્કંર કયર્ેં હેંય સથ્ંં કંમ કરી અંપ્યાં હેંય છસાં સેઅેં સે મિત્ર્ંેંનુા હિસ કરસં નથ્ીં, સેઅેં કૃસઘ્ની છે. સેઅેં જ્યંરે મરી જાય છે ત્યંરે માંદભક્ષ્ંક પ્રંણીઅેં પણ સેમનાં શબને ખંસાં નથ્ીં. ૪૧-૪૨
પેંસંની પંદે ધન હેંય અથ્ંવં ન હેંય, સેં પણ ઉતંર મનુષ્ય મિત્ર્ંનેં દત્કંર કરે છે, પણ સેનેં દંર મેળવવંરૂપ ભેત જાણવંની ઇચ્છં કરસેં નથ્ીં. ૪૩
દાસંપનાં ફળ
દાસંપથ્ીં રૂપ, બળ અને જ્ઞ્ંંન નંશ પંમે છે અને દાસંપથ્ીં વ્યંધી થ્ંંય છે. ૪૪
દુખનેં મંર્ગ
શેંકથ્ીં ઇષ્ટ વસ્સુ પ્રંપ્ત થ્ંસી નથ્ીં, શરીરે બળસરં ઉઠે છે અને શત્ર્ુંઅેં અસિશય ખુશી થ્ંંય છે, મંટે સમે શેંકમાં મન લગંડશેં નહિ. ૪૫
મનુષ્ય મરે છે અને ફરી જન્મે છે, મનુષ્ય હીન થ્ંંય છે અને ફરી વૃદ્ધિ પંમે છે. યંચનં કરે છે અને ફરી બીજા સેની પંદે યંચનં કરે છે અને વળી મનુષ્ય બીજાનેં શેંક કરે છે સથ્ંં બીજાઅેંને પેંસંનેં શેંક કરંવે છે. દુખ - તુઃખ, ચડસી - પડસી, લંભ - હંની અને જન્મ - મરણ, અં જોડકાંઅેં અનુક્રમે દર્વને પ્રંપ્ત થ્ંંય જ છે. મંટે ધીર મનુષ્યે સે દાબાધી ન સેં હષ્ર્ં મંનવેં કે ન સેં શેંક કરવેં. ૪૬-૪૭
પાંચ ઇન્દ્રિયેં અને છઠ્ઠુા મન એ છ ઇન્દ્રિયેં ચાચળ છે. સેમાંથ્ીં જે જે ઇન્દ્રિય જેમ જેમ વિષ્ંયેંમાં અંદક્સ થ્ંંય છે, સેમ સેમ સે સે ઇન્દ્રિયેં દ્વંરં પુરુષ્ંની બુદ્ધિ નિત્ય પંણી ભરેલં કંણં ઘડંમાંથ્ીં પંણીની પેઠે ઝરી જાય છે. ૪૮
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- લંકડંમાં રૂાધંયેલં અગ્નિની પેઠે દૂક્ષ્મ ધર્મથ્ીં રૂાધંયેલં યુધિષ્ઠિર રંજા દંથ્ેં મેં કપટથ્ીં વર્સન કર્યું છે, સેથ્ીં સે યુદ્ધ કરીને મંરં મૂર્ખ પુત્ર્ંેંનેં આસ અંણશે. જેમ અં દર્વ જગસ ઉદ્વેગ ભર્યું લંગે છે, સેમ મંરુા મન પણ નિત્ય ઉદ્વેગમાં રહે છે, મંટે હે મહંમસિ ! જે વંક્યેંથ્ીં મંરૂા મન પ્રદન્ન્ં થ્ંંય સેવુા સુા મને કહે. ૪૯-૫૦
શંન્સિનેં મંર્ગ
વિતુર બેંલ્યં :- હે નિષ્પંપ ! જ્ઞ્ંંન વિનં સપ વિનં ઇન્દ્રિયેંેનં નિગ્રહ વિનં સેમજ લેંભનં ત્યંગ વિનં સમને શંન્સિ મળે સેમ હુા જોસેં નથ્ીં. બુદ્ધિથ્ીં પુરૂષ્ં દાદંરનં ભયને તૂર કરે છે, સપથ્ીં સેને મહત્ત્ંં મળે છે, ગુરુદેવંથ્ીં સેને અંત્મજ્ઞ્ંંન પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. અને ચિત્ત્ંવૃત્ત્િંનં નિરેંધરૂપી યેંગથ્ીં સેને શંન્સિ મળે છે. ૫૧-૫૨
અંમ શંન્સિ મળે છે, એટલે મેંક્ષ્ંંધિકંરી પુરુષ્ંેં તંનનં સથ્ંં વેતંધ્યયનનં પુણ્યની કંમનં રંખસં નથ્ીં અને રંગ સથ્ંં દ્વેષ્ંથ્ીં રહિસ થ્ંઇને પૃથ્વી પર વિચરે છે. દંરં અધ્યયનની, દંરં યુદ્ધની, દંરાં કર્મની સથ્ંં દંરં સપનં આસે મનુષ્યને દુખ મળે છે. ૫૩-૫૪
જ્ઞ્ંંસી દંથ્ેં વેર કરનંરની તશં
હે રંજન્ ! ભેતદૃષ્ટિવંળાં અને જ્ઞ્ંંસિનાં મનુષ્યેં દંથ્ેં દ્વેષ્ંબુદ્ધિ રંખનંરં પુરુષ્ંેં દુાતર બિછંવેલાં શયનેંમાં અંળેંટસાં પણ કતી નિદ્રં પંમસં નથ્ીં, સ્ત્ર્ીંઅેંનં દમંગમમાં પણ પ્રીસિ અનુભવસં નથ્ીં અને ચંરણેંની સ્સુસિઅેંથ્ીં પણ પ્રદન્ન્ંસં મેળવસં નથ્ીં. એ ભેતદૃષ્ટિવંળંઅેં કતી ધમર્ંચરણ કરસં નથ્ીં. અં જગસમાં દુખ પંમસં નથ્ીં, ગૈંરવ પંમસં નથ્ીં અને શંન્સિ મેળવી શકસં નથ્ીં. ૫૫-૫૬
વળી હે રંજન્ ! એ ભેતદૃષ્ટિવંળંઅેંને હિસકંરક કહેલુા રુચસુા નથ્ીં, સેમનુા યેંગક્ષ્ેંમ ચંલસુા નથ્ીં અને આસે વિનંશ વિનં સેમનેં બીજે કેંઇ અંરેં નથ્ીં. ગંયેંમાં તૂધ વગેરે ગેંરદની દાભંવનં રખંય, બ્રંહ્મણમાં સપની દાભંવનં રખંય, સ્ત્ર્ીંઅેંમાં ચપળસંની દાભંવનં રખંય અને જ્ઞ્ંંસિથ્ીં ભયની દાભંવનં રખંય. ૫૭-૫૮
નંનં નંનં ઘણં સથ્ંં દરખં સાંસણંઅેં એકઠં થ્ંવંથ્ીં સે મજબૂસ થ્ંઇને મેંટં પ્રયંદને દહન કરે છે. દજ્જનેંનં દાબાધમાં અં ઉતંહરણ છે. હે ધૃસરંષ્ટ્ર ! બળસાં લંકડાં છૂટાં પડવંથ્ીં ધુમંય છે અને એકઠાં થ્ંવંથ્ીં બળે છે. હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! એજ વંસ જ્ઞ્ંંસિને લંગુ પડે છે. ૫૯-૬૦
જુલમીને મળસુા ફળ
હે ધૃસરંષ્ટ્ર ! જેઅેં બ્રંહ્મણેં, સ્ત્ર્ીંઅેં, જ્ઞ્ંંસિ અને ગંય ઉપર શૂરંસન બસંવે છે, સેઅેં ડીંટાંમાંથ્ીં ખરી પડસં પંકં ફળની જેમ નીચે ખરી પડે છે. ૬૧
એકલવંઇ સ્થ્િંસિ
વૃક્ષ્ં ભલે મેંટુા હેંય, બળવંન હેંય સથ્ંં ઊંડં મૂળવંળુા હેંય, સેં પણ જો સે એકલુા ઊગ્યુા હેંય, સેં વંયુ સેને ડંળીઅેં દંથ્ેં પળવંરમાં ઉખેડી નંખી શકે છે. પરાસુ જે વૃક્ષ્ં એક બીજાને નજીક હેંય છે અને જથ્થ્ંંબાધ રીસે ઊંડાં મૂળ ઘંલીને ઊગ્યાં હેંય છે. સેઅેં એક બીજાનં અંશ્રયને લીધે પ્રચાડ પવનની પણ ટક્કર ઝીલે છે. એ જ પ્રમંણે મનુષ્ય ભલે ગુણેંથ્ીં દાપન્ન્ં હેંય, છસાં સે જો એકલેં હેંય, સેં વંયુ જેમ એકલાં ઉગેલાં વૃક્ષ્ંને ઉખેડી શકે છે, સેમ શત્ર્ુંઅેં પણ સેને ઉખંડી નંખવંનુા શક્ય મંને છે. ૬૨-૬૪
જ્ઞ્ંંસિઅેં સેંે એક બીજાનં જોરથ્ીં સથ્ંં અંશ્રયથ્ીં દરેંવરમાં રહેલં કમળેંની પેઠે વૃદ્ધિ પંમે છે. બ્રંહ્મણ, ગંય, જ્ઞ્ંંસિ, બંળક, સ્ત્ર્ીં, જેમનુા અન્ન્ં પેંસે ખંસં હેંઇએ સે અને જેઅેં શરણે અંવ્યં હેંય સે, અંટલં અવધ્ય ગણંય છે. ૬૫-૬૬
મનુષ્યનં મૂખ્ય બે ગુણ
હે રંજન્ ! સમંરૂા માગળ થ્ંંઅેં. મનુષ્યમાં ધનવંનપણુા અને નિરેંગીસં એ બે વિનં બીજા કેંઇ ગુણ નથ્ીં, કંરણ કે રેંગીઅેં સેં મૂઅં જેવં જ છે. ૬૭
ક્રેંધનુા સ્વરૂપ
હે મહંરંજ ! વગર વ્યંધિએ અરુચી કરનંર, મંથ્ંંમાં વેતનં કરનંર, પંપી દંથ્ેં દાબાધ રંખનંર, કઠેંર, સીક્ષ્ણ, ઉષ્ણ, દજ્જનેંએ પીવં યેંગ્ય અને તૂર્જનેં જેને પીસં નથ્ીં એવં ક્રેંધને સમે પી જાઅેં અને દંરી પેઠે શંન્સ થ્ંંઅેં. ૬૮
રેંગીની અવસ્થ્ંં
રેંગથ્ીં પીડંએલંઅેં પુત્ર્ં ફળ વગેરેનેં અનંતર કરસં નથ્ીં અને વિષ્ંયેંમાં ઇષ્ટ અનિષ્ટનેં વિવેક જાણસં નથ્ીં. તુઃખી થ્ંયેલં સે રેંગીઅેં નિત્ય ધનનેં ઉપયેંગ કરી જાણસં નથ્ીં, સેમજ સેનુા દુખ પણ મેળવી શકસં નથ્ીં. હે રંજન્ ! પૂર્વે દ્યૃસમાં દ્રૈંપતીને જીસેલી જોઇને મેં સમને કહ્ય્ુંા હસુા કે, પાડિસેં દ્યુસક્રીડંનેં ત્યંગ કરે છે, મંટે સમે તુયર્ેંધનને જુગંરની રમસમાંથ્ીં વંરેં, પરાસુ સમે મંરૂા કહેવુા નહેંસુા મંન્યુા. ૬૯-૭૦
દત્ય વસ્સુનેં વિચંર
દહિષ્ણુઅેંની દંથ્ેં જે વિરેંધ કરે, સે કાઇ બળ કહેવંય નહિ. ધર્મ દૂક્ષ્મ છે અને સે અંગ્રહપૂર્વક દેવવેં જોઇએ. ક્રૂરનં હંથ્ંમાં ગયેલી લક્ષ્મી નંશ પંમે છે, પણ દરલ પુરૂષ્ંનં હંથ્ંમાં ગયેલી સે જ લક્ષ્મી વૃદ્ધિ પંમે છે અને તીકરંનં તીકરં દુધી પહેંંચે છે. હે રંજન્ ! સમંરં પુત્ર્ંેં પાંડવેંનુા પંલન કરેં, અને પાંડવેં સમંરં પુત્ર્ંેંનુા રક્ષ્ંણ કરેં, બન્ન્ેંમાંથ્ીં એકનં પણ જે શત્ર્ું સથ્ંં મિત્ર્ં હેંય, સે બીજાનં પણ શત્ર્ું સથ્ંં મિત્ર્ં ગણંઅેં. બન્ન્ેંનાં કંયર્ેં પણ એક દરખં જ થ્ંંઅેં. અંમ દર્વ કુરુવાશીઅેં દમૃદ્ધિવંળં થ્ંઇ દુખેથ્ીં જીવેં, હે અજમીઢવાશી ! સમે અંજે કૈંરવેંનં નેસં છેં, અં કૈંરવકુળ સમંરે અંધીન છે. અંથ્ીં હે સંસ ! વનવંદથ્ીં અત્યાસ તુઃખી થ્ંયેલં બંળક પાંડવેંનુા સમે પંલન કરેં અને સમંરં પેંસંનં યશનુા રક્ષ્ંણ કરેં. ૭૧-૭૩
હે કૈંરવરંજ ! સમે પાંડવેંની દંથ્ેં દાધિ કરેં. શત્ર્ુંઅેં સમંરી વચ્ચે ભેતની ઇચ્છં ન કરેં. હે નરતેવ ! દર્વ પાંડવેં દત્યનુા અવલાબન કરીને રહેલં છે. અંથ્ીં હે નરેન્દ્ર ! સમે તુયર્ેંધનને યુદ્ધથ્ીં અટકંવેં. ૭૪
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં ચસુથ્ર્ં અધ્યંયઃ ।।૪।।
-ઃ અધ્યંય ૫ :-
દત્ત્ંર મૂખર્ંઅેંનેં નરકવંદ
વિતુર બેંલ્યં :- હે રંજેન્દ્ર ! દત્ત્ંર પુરૂષ્ંેંને સ્વંયાભુવ મનુએ અંકંશને મુષ્ટિથ્ીં પ્રહંર કરનંરં કહ્ય્ંં છે. હે વિચિત્ર્ંવીર્યનં પુત્ર્ં ! સેમણે સેમને મેઘમાં રહેલં, ન નમંવી શકંય સેવં ઇન્દ્રધનુષ્ંને નમંવનંરં અથ્ંવં દૂર્ય, ચાદ્ર વગેરેનાં ન ઝલંય સેવં કિરણેંને ઝંલનંરં કહ્ય્ંં છે. (અત્યાસ મૂર્ખ) ૧-૨
હે નરેન્દ્ર ! જે ઉપતેશને અયેંગ્ય એવંને ઉપતેશ અંપનંર, અલ્પ લંભથ્ીં દાસેંષ્ં મંની બેદનંર, પેંસંનં સ્વંથ્ર્ંને મંટે શત્ર્ુંનાં પડખાં દેવનંર, સ્ત્ર્ીંઅેંને દાંચવ્યં કરવંમાં કલ્યંણ મંનનંર, યંચનંને અયેંગ્યની યંચનં કરનંર, જે અંપબડંઇ હંકે છે, જે દંરંકુળમાં જન્મ્યં છસાં અયેંગ્ય કંર્ય કરનંર, નિર્બળ હેંઇ બળીયં દંથ્ેં વેર રંખનંર, અશ્રદ્ધંળુને હિસવચન કહેનંર, જે અનિચ્છનીય વસ્સુની ઇચ્છં રંખનંર, પુત્ર્ંવધુની ઠઠ્ઠં મશ્કરી કરનંર દદરેં, દદરંની પંદે રક્ષ્ંણ મેળવ્યં છસાં સેમની પંદે મંન અંતિની ઇચ્છં રંખનંર, જે પરસ્ત્ર્ીંમાં અથ્ંવં પરંયં ખેસરમાં બીજ વંવનંર, સ્ત્ર્ીં દંથ્ેં હતબહંરનેં કજીયેં કરનંર, જે પેંસંને કાંઇ વસ્સુ મળ્યં છસાં મને યંત નથ્ીં એવુા કહેનંર, જે વચન અંપ્યં છસાં યંચકને વચન મુજબ નહિ અંપનંર અને જે તુર્જનને પણ દજ્જન કરી બેદંડે છે. અં દત્ત્ંર જણંને હંથ્ંમાં પંશ ધંરણ કરનંરં યમતૂસેં નરકમાં લઇ જાય છે. ૩-૬
ધર્મ એટલે શુા ?
જે મનુષ્ય જેનં પ્રત્યે જેવુા વર્સન રંખે, સેનં પ્રત્યે સે મનુષ્ય સેવુા વર્સન રંખવુા, એ ધર્મ છે. કપટી દંથ્ેં કપટથ્ીં વર્સવુા અને દતંચંરી દંથ્ેં દતંચંરથ્ીં વર્સવુા. ૭
કેંણ કેંનેં નંશ કરે છે ?
ઘડપણ રૂપનેં, અંશં ધીરજનેં, મૃત્યુ પ્રંણેંનેં, ઇષ્યર્ં ધમર્ંચરણનેં, કંમ લજ્જાનેં, નીચની દેવં દદ્વર્સનનેં, ક્રેંધ લક્ષ્મીનેં અને અભિમંન દર્વસ્વનેં નંશ કરે છે. ૮
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- દર્વ વેતેંમાં પુરૂષ્ંને દેં વષ્ર્ંનં અંયુષ્યવંળેં કહેલેં છે, સેં શંથ્ીં સે અં લેંકમાં દેં વષ્ર્ંનુા પુરુા અંયુષ્ય ભેંગવસેં નથ્ીં ?
અંયુષ્ય ઘટવંનુા કંરણ
વિતુર બેંલ્યં :- હે નરપસિ ! સમંરુા કલ્યંણ થ્ંંઅેં, મહં અભિમંન, મયર્ંતં રહિસ ભંષ્ંણ, ત્યંગનેં અભંવ, ક્રેંધ, એકલપેટંપણુા અને મિત્ર્ંદ્રેંહ અં છ સીક્ષ્ણ સલવંરેં દમંન છે અને સેઅેં જ તેહધંરીઅેંનં અંયુષ્યને કંપી નંખે છે. મનુષ્યેંને સેઅેં જ મંરે છે, મૃત્યુ મંરસુા નથ્ીં. ૧૦-૧૧
કેંનેં દાગ ન કરવેં ?
હે ભંરસ ! જે મનુષ્ય વિશ્વંદુની સ્ત્ર્ીંનેં દાગ કરે છે, જે ગુરુપત્ની દંથ્ેં ગમન કરે છે, જે બ્રંહ્મણ થ્ંઇને શુદ્ર જાસિની સ્ત્ર્ીં દંથ્ેં દમંગમ કરે છે, જે બ્રંહ્મણ મતિરંપંન કરે, જે મજૂર પંદે મફસ કંમ કરંવે છે, જે બ્રંહ્મણની અંજીવિકંનેં નંશ કરે છે, જે બ્રંહ્મણેં પંદે તંદપણુા કરંવે છે અને શરણે અંવેલંને હણે છે, સે દર્વે બ્રહ્મહત્યંરં દમંન જાણવં. એમનેં દાદર્ગ થ્ંંય સેં પ્રંયશ્ચિસ કરવુા. એવી વેતની અંજ્ઞ્ંં છે. ૧૨-૧૩
સ્વર્ગમાં જ નંર
મેંટંની અંજ્ઞ્ંં મંનનંરેં, નીસિવેત્ત્ંં, તંસં, પાચયજ્ઞ્ં કયર્ં પછી બંકી રહેલુા અન્ન્ં જમનંર, કેંઇને તુઃખ ન અંપનંર, અનથ્ર્ંકંરી કૃત્ય ન કરનંર, કરેલં ઉપકંરનેં યંત રંખનંર, દત્યનિષ્ઠ અને દૈંમ્ય એવેં વિદ્વંન સ્વર્ગલેંકમાં જાય છે. ૧૪
તુર્લભ મંણદ
હે રંજન્ ! મીઠુા મીઠુા બેંલનંર પુરુષ્ંેં સેં જ્યાં ત્યાં દતૈવ દહેજે મળી અંવે છે, પરાસુ કડવુા છસાં હિસકંરી કહેનંર અને દાંભળનંર સેં તુર્લભ હેંય છે. ૧૫
જે પુરૂષ્ં કેવળ ધર્મ સરફ જ દૃષ્ટિ રંખે છે અને પેંસંનં સ્વંમીને પ્રિય લંગશે કે અપ્રિય સેની તરકંર ન રંખસાં સેની અપ્રિય છસાં હિસકંરી વચન કહે છે, સે પુરૂષ્ંથ્ીં જ રંજા દહંયવંન છે. ૧૬
કુળને મંટે એક પુરૂષ્ંનેં ત્યંગ કરવેં, ગંમને મંટે કુળનેં ત્યંગ કરવેં, તેશને મંટે ગંમનેં ત્યંગ કરવેં અને પેંસંને મંટે પૃથ્વીનેં ત્યંગ કરવેં. ૧૭
અંપત્ત્િંમાં કંમ અંવે એટલં મંટે ધનનુા રક્ષ્ંણ કરવુા, ધનનેં ખર્ચ
કરીને પણ સ્ત્ર્ીંનુા રક્ષ્ંણ કરવુા અને દ્રવ્ય સથ્ંં સ્ત્ર્ીં બન્ન્ેં વડે હમેશાં પેંસંનુા રક્ષ્ંણ કરવુા. ૧૮
જુગંરનેં નિષ્ેંધ
દ્યુસ એ મનુષ્યેંને વેર કરંવનંર છે. એવુા પૂર્વકલ્પમાં જોવંમાં અંવ્યુા છે મંટે બુદ્ધિમંન મનુષ્યે ગમ્મસને મંટે પણ દ્યુસ રમવુા નહિ. ૧૯
હે પ્રસીપવાશી રંજા ! દ્યુસ રમસી વખસે પણ અં યેંગ્ય નથ્ીં, એવુા વચન મેં કહ્ય્ુંા હસુા, પરાસુ હે વિચિત્ર્િંવીર્યનં પુત્ર્ં ! જેમ મરવંની સૈયંરીવંળંને
પથ્ય અૈંષ્ંધ ન રુચે, સેમ સમને સે મંરૂા પથ્યવચન રૂચ્યુા નહિ. ૨૦
હિસ વચન
સમે કંગળં જેવં કૈંરવેં વડે વિચિત્ર્ં પીંછાંવંળં મયૂરરૂપી પાંડવેંને હરંવવં ઇચ્છેં છેં, પણ હે નરેન્દ્ર ! અંસેં સમે દિંહેંને છેંડીને શિયંળેંને દાઘરી રહ્ય્ંં છેં. એટલે દમય અંવ્યે સમંરે અાંદુ જ પંડવં પડશે. ૨૧
હે સંસ ! જે સ્વંમી પેંસંનં હિસમાં પરંયણ એવં ભક્સ દેવક ઉપર કતી ક્રેંધ કરસેં નથ્ીં, સે સ્વંમી ઉપર દેવકેંને દતૈવ વિશ્વંદ રહે છે અને અંપત્કંળે પણ સેઅેં સેને ત્યજી જસં નથ્ીં. પેંસંનં દેવકેંની અંજીવિકં અટકંવીને નવુા રંજ્ય અથ્ંવં ધન મેળવવંની ઇચ્છં કરવી નહિ, કંરણ કે એ રીસે છેસરંયેલં અમંત્યેં પ્રીસીવંળં હેંય સેંપણ અંજીવિકં વિનંનં થ્ંવંથ્ીં વિરુદ્ધ થ્ંઇને પેંસંનં સ્વંમીનેં ત્યંગ કરે છે. ૨૨-૨૩
અંથ્ીં પ્રથ્ંમ પેંસંનં દર્વ કંયર્ેંની દંધ્યસં સથ્ંં અદંધ્યસં વિશે નિર્ણય કરવેં, સેમજ અંવક જાવકને અનુલક્ષ્ીંને દેવકેં મંટે પગંરની ગેંઠવણ કરવી, એ પછી યેંગ્ય દહંયકેંનેં દાગ્રહ કરવેં, કંરણ કે તુષ્કર કંયર્ેં દહંયથ્ીં જ દંધ્ય થ્ંંય છે, જે દેવક પેંસંનં સ્વંમીનેં અભિપ્રંય દમજીને દર્વ કંયર્ેં અંળદ રહિસ થ્ંઇને કરે છે, જે હિસકંરી વચન કહે છે, જે પ્રેમ રંખે છે, જે પેંસંની શક્સિને જાણે છે અને જે ઉત્ત્ંમ અંચરણ રંખે છે, સેને સ્વંમીએ પેંસંનં જેવેં દમજીને સેનં ઉપર અનુગ્રહ કરવેં. ૨૪
જે દેવક કહેલાં વચનેંનેં અનંતર કરે છે, કંમ કરવંનુા કહેસાં ઊલટેં ઉત્ત્ંર અંપે છે, પેંસંની બુદ્ધિને મંટે અભિમંની રહે છે અને અંજ્ઞ્ંંથ્ીં વિરુદ્ધ બેંલે છે, સેવં દેવકને એકતમ કંઢી મૂકવેં. ૨૬
તૂસ કેવેં જોઇએ ?
ગર્વ રહિસ, દંમર્થ્યવંન, દીઘ્ર કંમ કરનંર, તયંળુ, મીઠં સ્વભંવનેં, બીજાથ્ીં ન ફુટી જનંરેં, નિરેંગી અને યુક્સિ ભરેલુા સથ્ંં મહંન અથ્ર્ંવંળુા બેંલનંરેં, એ અંઠ ગુણેંથ્ીં જે દાપન્ન્ં હેંય સેને તૂસ કહે છે. ૨૭
દંમંન્ય નીસિ
દમજુ મનુષ્યે દંયાકંળ જેવં કદમયે અવિશ્વંદપંત્ર્ંને ઘેર વિશ્વંદ પૂર્વક જવુા નહિ, રંસે ચકલંમાં છુપંઇ રહેવુા નહિ અને રંજાની કંમનંપંત્ર્ં સ્ત્ર્ીંને ભેંગવવંની ઇચ્છં કરવી નહિ, ઘણંએ મળીને જે મદલસ કરી હેંય સે ખરંબ હેંય સેં પણ સેનેં નિષ્ેંધ કરવેં નહિ, સેમ જ મને સંરંમાં વિશ્વંદ નથ્ીં, એમ પણ કહેવુા નહિ, પરાસુ કાઇ દકંરણ કંમનુા બહંનુા કંઢીને ત્યાંથ્ીં તૂર થ્ંઇ જવુા. ૨૮-૨૯
લજ્જાશીલ રંજા, વ્યભિચંરીણી સ્ત્ર્ીં, રંજદેવક, પુત્ર્ં, ભંઇ, બંળક, પુત્ર્ંવંળી મંસં, વિધવં, દેનંપસિ અને અધિકંર ઉપરથ્ીં તૂર કરેલેં મનુષ્ય એટલંની દંથ્ેં દ્રવ્ય વ્યવહંરનેં દાબાધ રંખવેં નહિ. ૩૦
બુદ્ધિ, કુલિનસં, શંસ્ત્રજ્ઞ્ંંન, ઇન્દ્રિયનિગ્રહ, પરંક્રમ, અલ્પ ભંષ્ંણ, યથ્ંંશક્સિ તંન અને કૃસજ્ઞ્ંસં અં અંઠ ગુણેં પુરૂષ્ંને તીપંવે છે. ૩૧
હે સંસ ! એ મહંન ગુણેંને પણ એક રંજદન્મંનરૂપી ગુણ તીપંવે છે. રંજા કેંઇ મનુષ્યનેં દત્કંર કરે છે, સેં સે મનુષ્યમાં બીજા ગુણેં ન હેંય સેં પણ રંજદન્મંનરૂપી એક ગુણ ઉપલં દર્વ ગુણેંને પેંષ્ેં છે. ૩૨
તદ લંભ
સ્નંન કરનંરં મનુષ્યને બળ, રૂપ, સ્વરશુદ્ધિ, સ્પષ્ટ વણર્ેંચ્ચંર, ત્વચંની કેંમળસં, દુગાધ, પવિત્ર્ંસં, શેંભં, લંવણ્ય અને ઉત્ત્ંમ સ્ત્ર્ીંઅેં, ૨૦ અં તદ ગુણેં પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. ૩૩
છ લંભ
મંપદર ભેંજન કરનંર મનુષ્યને અંરેંગ્ય, અંયુષ્ય, બળ, દુખ, દંરી દાસસિ અને ખંઉધરંપણંની નિંતંથ્ીં બચંવ અં છ લંભ પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. ૩૪
કેંને ઘરમાં અંવવં તેવેં નહિ ?
અંળદુ, બહુ ભેંજન કરનંર, લેંકને અણગમસેં, મહંકપટી, ક્રુર, તેશકંળને ન જાણનંર અને ખરંબ વેશવંળેં અંટલં જણને ઘરમાં વંદ અંપવેં નહિ. ૩૫
કેંની યંચનં કરવી નહિ ?
કાઠે પ્રંણ અંવ્યં હેંય સેં પણ કાજુદ, ગંળ ભાંડનંર, મૂર્ખ, મંછી, ધૂર્સ, હલકંને મંન અંપનંર, નિર્તય, વેર કસર્ં અને કૃસઘ્ની એટલંની પંદે કતી યંચનં કરવી નહિ. ૩૬
બાડખેંર, અસિ પ્રમંતી, નિત્ય ખેંટુા બેંલનંર, દંધંરણ ભક્સિવંળેં, સ્નેહ છેંડી તેનંર અને પેંસંને ચસુર મંનનંર અં છ અધમ પુરુષ્ંેંને દેવવં નહિ. ૩૭
દંમંન્ય ઉપતેશ
દહંયકેં હેંવંથ્ીં ધન મળે છે અને ધનથ્ીં દહંયકેં મળે છે. એ બન્ન્ેં એકબીજાનેં અંશ્રય કરીને રહેલં છે, સેથ્ીં સેમાંનં એક વિનં બીજાની દિદ્ધિ થ્ંસી નથ્ીં. ૩૮
પુત્ર્ંેંને ઉત્પન્ન્ં કરી સેમને ઋણ વિનંનં કરીને, સેમ જ સેમને કાઇક અંજીવિકં કરી અંપીને અને દર્વ કુમંરી પુત્ર્ીંઅેંને યેંગ્ય ઠેકંણે પરણંવીને પછી અરણ્યમાં રહીને મુનિ થ્ંવંની ઇચ્છં કરવી. ૩૯
જે કર્મ દર્વ પ્રંણીઅેંને હિસકંરી હેંય અને પેંસંને દુખકંરક હેંય, સે કર્મ ઇશ્વર અર્પણ બુદ્ધિથ્ીં કરવુા, કંરણ કે દર્વ ફળની દિદ્ધિને મંટે એ પ્રકંરનાં કર્મ જ મૂળ દંધનરૂપ છે. ૪૦
ધનંતિની વૃદ્ધિ, પ્રભંવ, સેજ, ધર્મ સથ્ંં જ્ઞ્ંંનનં ઐશ્વર્યરૂપ દત્ત્વ, ઉદ્યેંગ અને નિશ્ચય, અંટલુા જેને હેંય સેને જીવિકંનં અભંવનેં ભય ક્યાંથ્ીં હેંય ? ૪૧
હે રંજા ! પાંડવેંની દંથ્ેં વિરેંધ કરવંમાં કેટલં તેંષ્ંેં છે, સે સમે જુઅેં, એ વિરેંધ છસાં ઇન્દ્ર દહિસ દર્વે તેવેં વ્યથ્ંં પંમશે, પુત્ર્ંેં દંથ્ેં વેર થ્ંશે, નિત્ય ચિંસંસુર રહેવુા પડશે, યશ નંશ પંમશે અને શત્ર્ુંઅેં હષ્ર્ં પંમશે. હે ઇન્દ્ર સુલ્ય રંજા ! ભીષ્મનેં, સમંરેં, દ્રેંણનેં અને યુધિષ્ઠિરરંજનેં કેંપ વૃદ્ધિ પંમશે, સેં સે અંકંશમાં અંડં ઊગસં ધૂમકેસુની પેઠે અં લેંકેંનેં નંશ કરશે. ૪૨-૪૩
શંન્સિનુા ફળ
પણ સમે અં વિરેંધ શાંસ કરેં સેં સમંરં દેં પુત્ર્ંેં, કર્ણ અને પાંચ પાંડવેં અં દમુદ્ર પર્યંસની અંખી પૃથ્વીનુા રંજ્ય કરશે. હે રંજન્ ! મંરં મસ પ્રમંણે ધૃસરંષ્ટ્રપુત્ર્ંેં વનરૂપ છે અને પાંડવેં સેમંનં વંઘ છે. મંટે સમે વંઘ દંથ્ેં વનનેં નંશ કરશેં નહિ અને વનમાંથ્ીં વંઘનેં નંશ થ્ંંઅેં નહિ. ૪૪-૪૫
વંઘ વિનં વન રહેસુા નથ્ીં અને વન વિનં વંઘેં રહેસં નથ્ીં, કંરણ કે વંઘેંથ્ીં વનનુા રક્ષ્ંણ થ્ંંય છે અને વન વંઘેંનુા રક્ષ્ંણ કરે છે. ૪૬
તુષ્ટબુદ્ધિવંળં લેંકેં બીજાનં તેંષ્ંેં જોવંની જેવી ઇચ્છં રંખે છે, સેવી સેઅેંનં ઉત્ત્ંમ ગુણેં જાણવંની ઇચ્છં રંખસં નથ્ીં. ૪૭
ધનનુા મૂળ ધર્મ છે
જેને ઘણુા ધન મેળવવંની ઇચ્છં હેંય, સેણે પ્રથ્ંમથ્ીં જ ધમર્ંચરણ કરવુા, કંરણ કે જેમ અમૃસ સ્વર્ગલેંકમાંથ્ીં તૂર થ્ંસુા નથ્ીં, સેમ ધન ધર્મથ્ીં તૂર થ્ંસુા નથ્ીં. ૪૮
જેણે પંપથ્ીં તૂર થ્ંયેલં પેંસંનં મનને કલ્યંણમાં જોડ્યુા છે સેણે પ્રકૃસિ (મંયં) સથ્ંં વિકૃસિ (મહત્ત્ંત્ત્વંતિ) એટલુા કે દંરૂા નરદુા દર્વ જાણ્યુા છે. જે મનુષ્ય ધર્મ, અથ્ર્ં સથ્ંં કંમનુા યથ્ંં દમયે દેવન કરે છે, સેને અં લંકમાં સથ્ંં પરલેંકમાં ધર્મ, અથ્ર્ં અને કંમનેં દાબાધ પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. ૪૯૫૦
હે રંજા ! જે મનુષ્ય ક્રેંધ સથ્ંં હષ્ર્ંથ્ીં ઉપજેલં વેગને દંરી પેઠે કબજે રંખે છે અને જે દાકટમાં મુાઝંસેં નથ્ીં, સેને લક્ષ્મી પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. ૫૧
પાંચ પ્રકંરનાં બળ
પુરૂષ્ંેંનુા બળ નિત્ય પાંચ પ્રકંરનુા છે. સે સમે મંરી પંદેથ્ીં દાંભળેં. જે બંહુબળ છે, સે સેં હલકુા બળ કહેવંય છે, સમંરૂા કલ્યંણ થ્ંંઅેં, અમંત્યનેં લંભ એ બીજુા બળ કહેવંય છે, વિદ્વંનેં ધનલંભને ત્ર્ીંજુા બળ કહે છે. ૫૨-૫૩
હે રંજન્ ! મનુષ્યનુા બંપતંતંથ્ીં ચંલસુા અંવેલુા જે સ્વંભંવિક કુળબળ છે, સેને ચેંથ્ુંા બળ કહેલુા છે, હે ભંરસ ! એ દર્વ બળનેં જેમાં દમંવેશ થ્ંંય છે અને જે દર્વ બળમાં શ્રેષ્ઠ છે સે બુદ્ધિબળ કહેવંય છે. ૫૪-૫૫
મહં અનિષ્ઠ કરવં દમથ્ર્ં હેંય, એવં મનુષ્યની દંથ્ેં વેર કરીને હુા સેનંથ્ીં તૂર છુા, એમ વિશ્વંદ કરવેં નહિ. સ્ત્ર્ીં, રંજા, દર્પ, વેતંધ્યયન, દમથ્ર્ં શત્ર્ું, વૈભવ અને અંયુષ્ય એટલંનેં વિશ્વંદ કયેં ડંહ્ય્ંેં મનુષ્ય કરે ? ૫૬-૫૭
બુદ્ધિરૂપી બંણથ્ીં હણંયેલં પ્રંણીને દંજો કરવં વૈદ્યેં, અૈંષ્ંધેં, હેંમ, માત્ર્ંેં, પુણ્યકમર્ેં, અથ્ંર્વવેતનં પ્રયેંગેં અથ્ંવં દિદ્ધ રદંયણેં પણ દમથ્ર્ં થ્ંસાં નથ્ીં. હે ભંરસ ! દર્પ, અગ્નિ, દિંહ અને જ્ઞ્ંંસિ એ ચંરનુા મનુષ્યે અપમંન કરવુા નહિ, કંરણ કે એ દર્વે અસિ સેજસ્વી હેંય છે. ૫૮-૫૯
સ્વસેજ નેં પ્રસંપ
લેંકમાં અગ્નિરૂપ મહંન સેજ કંષ્ટમાં ગુપ્ત રહે છે, સે બીજાએ ચેસવ્યુા ન હેંય ત્યાં દુધી પેંસંનં રહેવંનં કંષ્ઠને પણ બંળસુા નથ્ીં. પરાસુ સેને જ જ્યંરે લંકડાંઅેંનુા માથ્ંન કરીને ચેસંવવંમાં અંવે છે. ત્યંરે સે પેંસંનં સેજ વડે પેલાં લંકડાંને સથ્ંં બીજાા વનને પણ દપંટંબાધ બંળીને ભસ્મ કરી નંખે છે. ૬૦-૬૧
એ પ્રમંણે જ ઉત્ત્ંમ કુળમાં જન્મેલં પાંડવેં અગ્નિ જેવં સેજસ્વી છે, ક્ષ્ંમંશીલ છે અને બહંરથ્ીં પેંસંનેં અંકંર ઢાંકીને કંષ્ઠમાં રહેનંરં અગ્નિની પેઠે રહ્ય્ંં છે. ૬૨
દાપ ત્યાં જાપ
મંરં મંનવં પ્રમંણે સમે પુત્ર્ંેં દહિસ લસંરૂપ છેં અને પાંડવેં મહં વૃક્ષ્ંરૂપ છે. મહંવૃક્ષ્ંનેં અંશ્રય કયર્ં વિનં લસં કતી વૃદ્ધિ પંમસી નથ્ીં. ૬૩
હે આબિકંપુત્ર્ં ! સમંરેં પુત્ર્ં વનને ઠેકંણે છે. અને પાંડવેં સે વનમાં રહેલં દિંહ છે. હે રંજન્ ! અં સમે જાણેં. હે સંસ ! દિંહ વિનંનુા વન વિનંશ જ પંમે છે અને વન વિનંનં દિંહેં પણ વિનંશ પંમે છે. ૬૪
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં પાચમઃ અધ્યંયઃ ।।૫।।
-ઃ અધ્યંય ૬ :-
વિતુર બેંલ્યં :- વૃદ્ધ પુરુષ્ં અંવે છે ત્યંરે સરુણનં પ્રંણ નીકળીને અંગળ અંવે છે, પણ એ સરુણ સે વૃદ્ધની દંમે જઇને સથ્ંં સેને અભિવાતન કરીને પુનઃ પ્રંણેંને પેંસંની આતર પ્રંપ્ત કરે છે. પેંસંને ઘેર કેંઇ દત્પુરુષ્ં અંવે, ત્યંરે ધીર પુરુષ્ેં પ્રથ્ંમ સેને બેદવં મંટે અંદન અંપવુા. પછી પંણી લંવીને સેનં પગ ધેંવં, સે પછી સેનુા કુશળ પૂછીને પેંસંની સ્થ્િંસિ નિવેતન કરવી અને પછી સેને અંતરપૂર્વક ભેંજન કરંવવુા. ૧-૨
જે ગૃહસ્થ્ંંશ્રમીનં ઘરમાં સેનં લેંભને લીધે, રંજ્યંતિમાં ધનવંનપણંની ખ્યંસિ થ્ંવંનં ભયથ્ીં કે કુપણસંને કંરણે માત્ર્ંવેત્ત્ંં પુરુષ્ંને જળ, મધુપર્ક અને ગંય ન મળે, સે ગૃહસ્થ્ંનુા જીવસર ફેંગટ છે, એમ અંર્ય પુરુષ્ંેં કહે છે. ૩
અંસિથ્યને પંત્ર્ં કેંણ નથ્ીં ?
વૈદ્ય, શસ્ત્ર ઘડનંર, બ્રહ્મચર્યથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંયેલેં, ચેંર, ક્રુર, મદ્યપંન કરનંરેં, ગર્ભપંસ કરનંરેં, દૈનિક, અને વેતવિક્રય કરનંરેં એટલં જણં જળને અંપવંને મંટે પણ યેંગ્ય નથ્ીં, સેં પણ સેમાંનેં કેંઇ અસિથ્િં સરીકે પેંસંને ત્યાં અંવ્યેં હેંય, સેં સેનુા પ્રેમથ્ીં સ્વંગસ કરવુા. ૪
અસિથ્િં કેંણ કહેવંય ?
મીઠુા, રંધેલુા અન્ન્ં, તહીં, તૂધ, મધ, સેલ, ઘી, સલ, માંદ, ફળ, મૂળ, શંક, લંલ વસ્ત્ર, દર્વ દુગાધી પતંથ્ંર્ેં અને ગેંળ એટલી વસ્સુ વેચવં યેંગ્ય નથ્ીં, (પરાસુ એ વેચનંરેં અસિથ્િં સરીકે અંવ્યેં હેંય સેં સેનુા સ્વંગસ કરવુા.)
જે રેંષ્ં રહિસ છે, મંટીનુા ઢેફુા, પથ્થ્ંર સથ્ંં દેંનંને દમંન ગણે છે, શેંકમુક્સ છે, સ્નેહ સથ્ંં વેરથ્ીં પર છે, નિંતં સથ્ંં પ્રશાદંથ્ીં ઉપરંમ પંમ્યેં છે, દુખ સથ્ંં તુઃખને દમંન લેખે છે, અને જે ઉતંદીનની પેઠે રહે છે, સેને ખરેં ભિક્ષ્ું અસિથ્િં જાણવેં. ૬
દંમેં વગેરે ધંન્ય, મૂળ, ઇંગેંરિયાં સથ્ંં શંકભંજી ઉપર નિવર્ંહ કરનંર, મનને દંરી પેઠે વશ રંખનંર, અગ્નિહેંત્ર્ંનં કંર્યમાં કુશળ, વનમાં વંદ કરનંર, અસિથ્િં દત્કંરમાં દંવધંન અને પુણ્યકર્મ કરનંર પુરુષ્ંને અસિથ્િં જાણવેં. ૭
ન કરવં યેંગ્ય અને કરવં યેંગ્ય
બુદ્ધિમંન પુરુષ્ંનેં અપકંર કરીને ‘હુા તૂર છુા,’ એવં વિશ્વંદથ્ીં બેદી રહેવુા નહિ, કંરણ કે બુદ્ધિમંનનં બુદ્ધિરૂપી હંથ્ં ઘણં લાંબં હેંય છે, એટલે સે હંથ્ંથ્ીં સે અપકંર કરનંરંનેં નંશ કરે છે. ૮
અવિશ્વંદુ મનુષ્યનેં વિશ્વંદ કરવેં નહિ, સેમ વિશ્વંદુનેં પણ અસિ વિશ્વંદ રંખવેં નહિ, કંરણ કે વિશ્વંદથ્ીં ઉત્પન્ન્ં થ્ંયેલેં ભય મૂળને પણ કંપી નંખે છે. ૯
પુરુષ્ેં કેંઇની ઇષ્યર્ં કરવી નહિ, પેંસંની સ્ત્ર્ીંનુા રક્ષ્ંણ કરવુા, જે મળે સે પેંષ્યવર્ગને વહેંચી અંપવુા, પ્રિય બેંલવુા, સ્ત્રિઅેંની દંથ્ેં કેંમળ રહેવુા, મધુર બેંલવુા પણ સેઅેંને વશ થ્ંઇ જવુા નહિ. પૂજવં યેંગ્ય મહંભંગ્યશંળી, પવિત્ર્ં અને ઘરને અજવંળનંરી સ્ત્ર્ીંઅેં ઘરની લક્ષ્મી કહેવંય છે, મંટે સેમનુા વિશેષ્ં પ્રકંરે રક્ષ્ંણ કરવુા જોઇએ. ૧૦-૧૧
પિસંને આસઃપુરનુા રક્ષ્ંણ દેંંપવુા, મંસંને રદેંડુા દેંંપવુા, ગંય વગેરે પશુઅેં ઉપર પેંસંની પેઠે કંળજી રંખનંરેં હેંય એવંની નિમણૂક કરવી અને ખેસી ઉપર જાસે જ કંમે જવુા. ૧૨
જે નુા જે કંરણ સેમાં સે લય પંમે.
દેવકેં પંદે વ્યંપંર કંર્ય કરંવવુા અને પુત્ર્ંેં દ્વંરં બ્રંહ્મણની દેવં કરંવવી. પંણીથ્ીં અગ્નિ ઉત્પન્ન્ં થ્ંયેં છે, બ્રંહ્મણેંથ્ીં ક્ષ્ંત્ર્િંયેં ઉત્પન્ન્ં થ્ંયં છે અને પંષ્ંંણથ્ીં લેંઢુા ઉત્પન્ન્ં થ્ંયુા છે. ૧૩
સેમનુા સેજ દર્વવ્યંપક છે, પરાસુ સે પેંસંનં ઉત્પત્ત્િંસ્થ્ંંનમાં શાંસ થ્ંઇ જાય છે. ઉત્ત્ંમ કુળમાં ઉત્પન્ન્ં થ્ંયેલં દજ્જનેં નિત્ય અગ્નિનં જેવં સેજસ્વી હેંય છે. છસાં સેઅેં કંષ્ઠમાં ગુપ્ત રહેલં અગ્નિની પેઠે બહંરથ્ીં ૨૩ શાંસ સથ્ંં ગુપ્ત રહે છે. ૧૪
જે રંજાની મદલસને બહંરનુા સથ્ંં ઘરનુા કેંઇ જાણસુા નથ્ીં અને જે તૂસેં દ્વંરં બીજાની મદલસેંને જાણી લે છે, જે કંમ કરવંનાં હેંય સે કંમ પહેલાંથ્ીં જાહેર કરે નહિ અને કયર્ં પછી જ બસંવે છે, સે રંજા ઘણં કંળપર્યંસ રંજ્ય ભેંગવે છે. એમ કરવંથ્ીં મદલસ ફૂટસી નથ્ીં. ૧૫-૧૬
ગુપ્ત વિચંર કરવંનાં સ્થ્ંંનેં
પર્વસ ઉપર ચઢીને અથ્ંવં મહેલનં એકાંસમાં જઇને અથ્ંવં ઘંદ વિનંનં અરણ્યમાં જઇને મદલસ કરવંથ્ીં સે ફૂટસી નથ્ીં. હે ભંરસ ! ઉત્ત્ંમ મદલસ જાણવંને મંટે મિત્ર્ં દિવંય બીજુા કેંઇ અધિકંરી નથ્ીં. ૧૭-૧૮
માત્ર્ીંની પરીક્ષ્ંં
મિત્ર્ં હેંય છસાં સે પાડિસ હેંય અને પાડિસ હેંય છસાં બહુ બેંલકેં હેંય, સેને પણ ગુપ્ત વિચંર જણંવવેં નહિ. રંજાએ પરીક્ષ્ંં કયર્ં વિનં કેંઇને પણ પેંસંનેં માત્ર્ીં કરવેં નહિ. કંરણ કે અથ્ર્ં પ્રંપ્તિ અને માત્ર્ંરક્ષ્ંણ, એ બન્ન્ેં માત્ર્ીંને અંધીન હેંય છે. જે રંજાનં ધર્મ, અથ્ર્ં સથ્ંં કંમ દાબાધી દર્વ કંયર્ેં દિદ્ધ થ્ંયં પછી જ દભંદતેંનં જાણવંમાં અંવે છે, સે રંજા દર્વે રંજાઅેંમાં શ્રેષ્ઠ છે, એવં ગુપ્ત મદલસવંળં રંજાનાં કંયર્ેં અવશ્ય દિદ્ધ થ્ંંય છે. ૧૯૨૧
જે રંજા મેંહને લીધે અશુભ કંયર્ેં કરે છે, સે રંજા અશુભ કર્મની તુષ્ટસંને કંરણે જીવથ્ીં મંયર્ેં જાય છે. ૨૨
દુખ તુઃખનાં કંરણ
પ્રશાદંપંત્ર્ં કંમ કરવંથ્ીં દુખ મળે છે અને સે ન કરવંથ્ીં પશ્ચંસંપ થ્ંંય છે, એવુા વિદ્વંનુા મંનવુા છે. ૨૩
જેમ બ્રંહ્મણ વેત ભણ્યં વિનં નિમાત્ર્ંણને યેંગ્ય ગણંસેં નથ્ીં સેમ દાધિ, વિગ્રહંતિ છ ગુણેંની દમજ વિનંનેં પુરુષ્ં મદલસ દાંભળવંને યેંગ્ય ગણંસેં નથ્ીં. ૨૪
પૃથ્વી કેંને વરે છે ?
હે રંજા ! સ્થ્િંસિ, વૃદ્ધિ સથ્ંં ક્ષ્ંયને જાણનંરેં, દાધિ અંતિ છ ગુણનં જ્ઞ્ંંન વડે પેંસંનં સ્વરૂપને અેંળખનંરેં અને દત્કંરપંત્ર્ં શીલવંળેં રંજા પૃથ્વીને સ્વંધીન કરે છે. ૨૫
જે રંજાનેં ક્રેંધ સથ્ંં હષ્ર્ં દફળ છે, જે પેંસે કંમ કરીને સેની વંરાવંર તેખરેખ રંખે છે અને જે પેંસે જ ભાડંરની દાભંળ લે છે, સેને અં વદુાધરં ધન અંપ્યં જ કરે છે. ૨૬
રંજાએ રંજપતથ્ીં સથ્ંં છત્ર્ંથ્ીં જ દાસુષ્ટ રહેવુા અને દાપત્ત્િં દેવકેંને વહેંચી અંપવી, પણ એકલંએ જ દર્વ લઇ લેવુા નહિ. ૨૭
કેંણ કેંની પરીક્ષ્ંં કરી શકે ?
બ્રંહ્મણ બ્રંહ્મણનં સ્વરૂપને, પસિ પત્નીનં સ્વરૂપને, રંજા અંમંત્યનં સ્વરૂપને અેંળખે છે, અને રંજાનં સ્વરૂપને રંજા જ અેંળખે છે. વધ કરવં યેંગ્ય શત્ર્ું વશમાં અંવ્યેં હેંય સેં સેને જસેં કરવેં નહિ. શક્સિ ન હેંય સેં નીચં વળીને સેની દેવં કરવી, પણ બળ હેંય સેં સેનુા કંદળ કંઢી નંખવુા, કંરણ કે સેવેં શત્ર્ું જીવસેં જાય, સેં થ્ંેંડં જ દમયમાં સેનંથ્ીં ભય ઉત્પન્ન્ં થ્ંંય છે. ૨૮-૨૯
તેવસં, રંજા, બ્રંહ્મણ, વૃદ્ધ, બંળક અને રેંગી એટલંની દંથ્ેં પ્રદાગ પડસાં દર્વતં પ્રયત્ન પૂર્વક ક્રેંેધને વશ રંખવેં. ૩૦
ડંહ્ય્ંં મનુષ્યે મૂખર્ંઅેંએ દેવેલં નિરથ્ર્ંક કલેશનેં ત્યંગ કરવેં, કંરણ કે એવં ત્યંગથ્ીં લેંકમાં કીર્સિ મળે છે અને કેંઇ અનથ્ર્ં થ્ંસેં નથ્ીં. ૩૧
જેમ સ્ત્ર્ીંઅેં નપુાદક પસિને ઇચ્છસી નથ્ીં, સેમ જેની રીઝ નિષ્ફળ હેંય અને જેની રીદ પણ નિથ્ર્ંક હેંય, સેવં રંજાને પ્રજા ઇચ્છસી નથ્ીં. બુદ્ધિ કાંઇ ધનનેં લંભ કરંવસી નથ્ીં, અને મૂર્ખસં કાઇ ધનની હંની કરંવસી નથ્ીં, પણ બુદ્ધિમંન અંલેંક સથ્ંં પરલેંકનં વૃત્ત્ંાંસને જાણે છે, અને મૂર્ખ એ જાણસેં નથ્ીં. ૩૨-૩૩
હે ભંરસ ! મૂર્ખ મનુષ્ય હમેશાં વિદ્યં, શીલ અને અવસ્થ્ંંમાં મેંટં, વળી ધનમાં અને જાસિમાં ઊંચં એવં પુરુષ્ંેંનુા અપમંન કરે છે. જે મનુષ્ય તુરંચંરી, મૂર્ખ, ઇષ્યર્ંખેંર, અધર્મિ, તુષ્ટ વંણીવંળેં સથ્ંં ક્રેંધી હેંય છે, સેનં પર જલતી દાકટેં અંવી પડે છે. ૩૪-૩૫
શત્ર્ું પણ મિત્ર્ં થ્ંંય છે.
છેસરપીંડી ન કરવી, તંન અંપવુા, ઠરંવેલી મયર્ંતંનુા પંલન કરવુા અને મીઠી વંણી બેંલવી, એટલંથ્ીં પ્રંણીઅેંને પેંસંનં પક્ષ્ંનં કરી લેવંય છે. જે અવળુા બેંલસેં નથ્ીં, ચસુર, કૃસજ્ઞ્ં,બુદ્ધિમંન અને દરળ પ્રકૃસિનેં છે સેનેં ભાડંર ક્ષ્ીંણ થ્ંઇ ગયેં હેંય સેં પણ સેને દેવક, મિત્ર્ં વગેરે પરિવંર અંવી મળે છે. ૩૬-૩૭
ધૈર્ય, શાંસિ, ઇંદ્રિયનિગ્રહ, પવિત્ર્ંસં, તયં, કેંમળ વંણી, અને મિત્ર્ંદ્રેંહનેં ત્યંગ અં દંસ લક્ષ્મીને વધંરે છે. ૩૮
ત્યંગ કરવં લંયક રંજા
હે નરનંથ્ં ! જે રંજા પેંષ્યવર્ગને અંપ્યં વિનં જ ખંઇ જાય છે, જે તુષ્ટ મનનેં છે, કૃસઘ્ની છે અને જે નિર્લજ્જ છે સેનેં ત્યંગ કરવેં. ૩૯
પેંસે તેંષ્ંવંન છસાં જે ઘરમંનં તેંષ્ંરહિસ મનુષ્યેંને કેંપંવે છે, સે જાણે દંપવંળં ઘરમાં રહેસેં હેંય સેમ રંત્ર્ેં દુખે ઉંઘવં પંમસેં નથ્ીં. ૪૦
કેંને રંજી રંખવેં ?
હે ભંરસ ! જો મનુષ્યેં ગુસ્દે થ્ંંય સેં પેંસંનં યેંગક્ષ્ેંમમાં અડચણ અંવે છે, સે મનુષ્યેંને તેવેંની જેમ નિત્ય પ્રદન્ન્ં રંખવં. જે ધનંતિ અથ્ંર્ેં, સ્ત્ર્ીં, પ્રમંતી, પસિસ અને અનંર્યને હંથ્ેં ગયં હેંય છે, સે દર્વ ભંગ્યે જ પંછં મળે છે. ૪૧-૪૨
હે રંજન્ ! જ્યાં સ્ત્ર્ીં, ધૂર્સ અથ્ંવં બંળકની દત્ત્ંં ચંલસી હેંય, ત્યાંનં લેંકેં નતીમાં પથ્થ્ંરની નંવમાં બેઠેલં પેઠે ડૂબી જાય છે. ૪૩
પાડિસ
હે ભંરસ ! જેઅેં મૂખ્ય કંર્યમાં જ પ્રવૃત્ત્ં થ્ંંય છે અને વધંરે ભાંજગડમાં પડસં નથ્ીં, સેઅેંને હુા પાડિસ મંનુા છુા, કંરણ કે ફેંકટની પાચંયસમાં પડનંર સેં કલેષ્ંકંરી થ્ંઇ પડે છે. ૪૪
ધૂસર્ેં જેનાં વખંણ કરે છે, ચંરણ જેનં વખંણ કરેછે અને વેશ્યંઅેં જેનાં વખંણ કરે છે, સે મનુષ્ય કતી જીવી શક્સેં નથ્ીં. ૪૫
હે ભંરસ ! સમે મહં ધનુધર્ંરી સથ્ંં અમંપ પરંક્રમી પાંડવેંનેં ત્યંગ કરીને, તુયર્ેંધનને મેંટુા ઐશ્વર્ય અંપ્યુા છે. પરાસુ ઐશ્વર્યનં મતથ્ીં મૂઢ થ્ંયેલેં બલિરંજા જેમ ત્ર્ંણ લેંકનં રંજ્યથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંયેં હસેં, સેમ સમે પણ તુયર્ેંધનને થ્ંેંડં દમયમાં રંજ્યથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંયેલેં જોશેં. ૪૬-૪૭
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં છઠ્ઠેં અધ્યંયઃ ।।૬।।
-ઃ અધ્યંય ૭ :-
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- હે મહંબુદ્ધિમંન વિતુર ! દૂસર પરેંવેલી લંકડંની પૂસળીની પેઠે વિધંસંએ અં પુરુષ્ંને તૈવને અંધિન કરેલેં છે, સેથ્ીં એ ઐશ્વર્ય અને અનૈશ્વર્યનં દાબાધમાં સ્વસાત્ર્ં નથ્ીં. અંથ્ીં સુા મને બેંધવચનેં કહે, હુા સે ધીરજથ્ીં દાંભળવં બેઠેં છુા. ૧
વિતુર બેંલ્યં :- હે ભંરસ ! સ્વયા બૃહસ્પસિ પણ જો કદમયે વચન બેંલે છે સેં સેનુા પણ અપમંન થ્ંંય છે અને સેની બુદ્ધિ પણ લેખંમાં લેવંસી નથ્ીં. ૨
મિત્ર્ં
કેંઇ વસ્સુ અંપવંથ્ીં મિત્ર્ં થ્ંંય છે, કેંઇ પ્રિય ભંષ્ંણથ્ીં મિત્ર્ં થ્ંંય છે અને કેંઇ માત્ર્ં સથ્ંં મૂળનં બળથ્ીં મિત્ર્ં થ્ંંય છે. પણ જે દહજ મિત્ર્ં થ્ંંય છે સે જ ખરેં મિત્ર્ં છે. ૩
જે દ્વેષ્ંપંત્ર્ં છે, સે મિત્ર્ં થ્ંસેં નથ્ીં, બુદ્ધિમંન કે પાડિસ પણ જણંસેં નથ્ીં. જેટલાં કંમ મિત્ર્ં કરે છે સેટલાં દંરાં લંગે છે અને જેટલાં કંમ શત્ર્ું કરે છે સેટલાં કંમ અવશ્ય નકંમાં લંગે છે. ૪
હે રંજન્ ! તુયર્ેંધનનેં જન્મ થ્ંયેં સે વખસે જ મેં કહ્ય્ુંા હસુા કે, સમે અં એક પુત્ર્ંને ત્યજી તેં, કંરણ કે એનં ત્યંગથ્ીં દેં પુત્ર્ંની વૃદ્ધિ થ્ંશે અને એનેં ત્યંગ ન કરવંથ્ીં દેં પુત્ર્ંનેં નંશ થ્ંશે. ૫
ઘટંડેં પણ ઉત્ત્ંમ
જે વૃદ્ધિ, પરિણંમે ક્ષ્ંયકંરી છે, સે વૃદ્ધિને શ્રેષ્ઠ મંનવી નહિ, પણ જે ક્ષ્ંય પરિણંમે વૃદ્ધિ કરે, સે ક્ષ્ંય પણ શ્રેષ્ઠ મંનવેં. હે મહંરંજ ! જે ક્ષ્ંય છેવટે વૃદ્ધિ કરંવે છે સે ક્ષ્ંય જ નથ્ીં, પણ મેળવ્યં પછી ઘણંનેં નંશ થ્ંંય સેને જ અંલેંકમાં ક્ષ્ંય મંનવેં. ૬-૭
કેટલંક ગુણથ્ીં દમૃદ્ધિવંળં હેંય છે, સેં કેટલંક ધનથ્ીં દમૃદ્ધિવંળં હેંય છે. સેં હે ધૃસરંષ્ટ્ર ! સેમાં જેઅેં ધનથ્ીં દમૃદ્ધિવંળં હેંવં છસાં ગુણથ્ીં રહિસ છે, સેમનેં સમે ત્યંગ જ કરેં. ૮
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- હે વિતુર ! સુા અં બધુા શંણંઅેંને મંન્ય એવુા સથ્ંં હિસકંરી બેંલે છે, પણ પુત્ર્ંને ત્યજવંની મંરી હિંમસ નથ્ીં. બંકી, જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં જ જય છે. ૯
વિતુર કહ્ય્ુંા :- જે મનુષ્ય ઘણેં ગુણવંન સથ્ંં વિનયવંન હેંય છે, સે પ્રંણીઅેંનાં અલ્પ તુઃખ સરફ પણ કતી ઉપેક્ષ્ંં કરસેં નથ્ીં. ૧૦
નિંતિસ દાગ
જેઅેં પરનિંતં કરવંમાં સથ્ંં અન્યને તુઃખ તેવંમાં સત્પર રહે છે, સેમ જ જેઅેં પરસ્પર વિરેંધ જગંવવંનેં દસસ પ્રયત્ન કરે છે, જેમનાં તર્શન પંપકંરી છે, જેમનેં દહવંદ મહંભયાકર છે, જેમની પંદેથ્ીં પૈદં લેવંથ્ીં મેંટેં અનથ્ર્ં થ્ંંય છે, જેમને પૈદં અંપવંમાં મેંટેં ભય રહે છે, જેમનેં વ્યવદંય એકબીજામાં ભેત પડંવવંનેં છે, જેઅેં કંમી, નિર્લજ્જ સથ્ંં શઠ છે, જેઅેં પંપી સરીકે પ્રખ્યંસ છે, જેમની દંથ્ેંનેં દહવંદ નિંતંપંત્ર્ં ગણંય છે અને જેઅેં બીજા મહંતેંષ્ંેંથ્ીં ભરેલં છે સે મનુષ્યેંનેં ત્યંગ જ કરવેં. કંરણ કે મિત્ર્ંસંનુા કંરણ દમંપ્ત થ્ંસાં જ નીચ મનુષ્યમાં પ્રેમ, મિત્ર્ંસંનુા ફળ અને સ્નેહનુા દુખ નંશ પંમે છે. વળી નીચનુા થ્ંેંડુા દરખુા પણ બૂરુા કરવંમાં અંવે, સેં સે મિત્ર્ંને અપવંત અંપવંનેં સથ્ંં સેનેં વિનંશ કરવંનેં પ્રયત્ન કરે છે અને મૂરખસંને લીધે કેંઇ રીસે શંન્સ થ્ંસેં નથ્ીં. મંટે સેવં નીચ, ક્રુર સથ્ંં ઉચ્છુાખલ મનુષ્યેંની દાગસિનેં પ્રદાગ અંવે સેં વિદ્વંન પુરુષ્ેં દંરી રેઠે બુદ્ધિપૂર્વક વિચંર કરવેં અને સેમની દાગસિને તૂરથ્ીં જ વર્જવી. ૧૧-૧૬
દાગ કરવં યેંગ્ય
જે પેંસંનં તીન, તુઃખી સથ્ંં તરિદ્રી જ્ઞ્ંંસિબાધુ પર તયં કરે છે, સેનાં પશુ અને પુત્ર્ં વૃદ્ધિ પંમે છે. અને સે પરમ કલ્યંણ ભેંગવે છે. અંથ્ીં જેઅેં પેંસંનુા શુભ ઇચ્છસં હેંય, સેઅેં એ જ્ઞ્ંંસિજનેંની ઉતય વૃદ્ધિ કરવી, એટલે હે રંજેન્દ્ર ! સમે પણ દંરી રીસે કુળની વૃદ્ધિ થ્ંંય સે પ્રમંણે અંચરણ કરેં. હે રંજન્ ! જ્ઞ્ંંસિને દત્કંરનંરેં કલ્યંણથ્ીં મુક્સ થ્ંંય છે. હે ભરસશ્રેષ્ઠ !
જ્ઞ્ંંસિજનેં ગુણરહિસ હેંય સેં પણ સેમનુા રક્ષ્ંણ કરવુા જોઇએ, ત્યંરે ગુણદાપન્ન્ં અને સમંરી કૃપંનં અંકાંક્ષ્ીં એવં પાંડવેં મંટે સેં કહેવુા જ શુા ? ૧૭-૨૦
હે પૃથ્વીપસી ! સમે વીર પાંડવેં ઉપર કૃપં કરેં. હે પ્રભુ ! સમે સેમને જીવિકં મંટે કેટલંક ગંમેં અંપેં. હે નરપસિ ! અં પ્રમંણે કરવંથ્ીં લેંકમાં સમને યશ પ્રંપ્ત થ્ંશે. હે સંસ ! સમે વૃદ્ધ છેં મંટે સમંરે પુત્ર્ંેંને શિખંમણ અંપવી જોઇએ. ૨૧-૨૨
અને મંરે પણ હિસબેંધ કહેવેં જોઇએ. સમે મને સમંરેં હિસૈષ્ીં જાણેં. હે ભરસશ્રેષ્ઠ ! શુભેચ્છક મનુષ્યે પેંસંનાં જ્ઞ્ંંસિજનેં દંથ્ેં વિગ્રહ ન કરવેં. હે સંસ ! સેણે સેં સેમની દંથ્ેં રહીને દુખ ભેંગવવુા જોઇએ. જ્ઞ્ંંસિજનેંની દંથ્ેં ભેંજન કરવુા, વંસ-ચિસ કરવી સથ્ંં પરસ્પર પ્રેમ રંખવેં, કતી પણ સેમની દંથ્ેં વિરેંધ કરવેં નહિ. ૨૩-૨૪
જ્ઞ્ંંસિજ નેં દંથ્ેં સરવુા અને ડૂબવુા
અં લેંકમાં જ્ઞ્ંંસિઅેં જ સંરે છે અને જ્ઞ્ંંસિઅેં જ ડૂબંડે છે. દાદંરમાં દદ્વર્સનવંળં જ્ઞ્ંંસિજનેં સંરે છે અને તુર્વર્સનવંળં જ્ઞ્ંંસિજનેં ડૂબંડે છે. ૨૫
સેં હે રંજેન્દ્ર ! સમે પાંડવેં પ્રત્યે દદ્વર્સન રંખેં, એટલે હે મંનતંસં ! સેઅેંથ્ીં વીંટંયેલં સમે શત્ર્ુંઅેંથ્ીં પરંભવ પંમશેં નહિ, કેંઇ જ્ઞ્ંંસિજન શ્રીમાસ જ્ઞ્ંંસિજનને અંશ્રયે જાય અને છસાં સેને તુઃખ ભેંગવવંનુા અંવે, સેં હંથ્ંમાં ઝેરી બંણવંળં પંરધીને અંશ્રયે ગયેલં મૃગનેં વધ થ્ંવંથ્ીં જેમ એ મૃગવધનુા પંપ પેલં પંરધીને લંગે છે, સેમ જ્ઞ્ંંસિજનેંને સે તુઃખ પડ્યંનુા પંપ પેલં શ્રીમાસને લંગે છે. ૨૬-૨૭
નીસિ
હે નરશ્રેષ્ઠ ! યુદ્ધમાં પાંડવેં કે સમંરં પુત્ર્ંેં હણંઇ ગયં છે, એ દાંભળીને સમને પછીથ્ીં દાસંપ થ્ંશે. સેં સમે અંગળથ્ીં જ વિચંર કરેં. ૨૮
અંવરતં પરપેંટં જેવી તે. એટલે કંમ કરવંથ્ીં ખંટલે પડ્યં પડ્યં પશ્ચંસંપ કરવેં પડે સે કંમ પ્રથ્ંમથ્ીં જ કરવુા નહિ. નીસિશંસ્ત્ર કસર્ં શુક્રંચંર્ય દિવંય બીજો કેંઇ અન્યંય કરસેં નથ્ીં એમ દમજવુા નહિ, પણ અન્યંય ધ્યંનમાં અંવ્યં પછી બંકી રહેલાં કંમમાં વિચંર પૂર્વક વર્સવુા, એ ૨૬ બુદ્ધિમંનેંનુા લક્ષ્ંણ છે. ૨૯-૩૦
હે નરેશ્વર ! પૂર્વે તુયર્ેંધને પાંડવેં પ્રત્યે જે પંપી વર્સન ચલંવ્યુા છે, સે વર્સનનેં બતલેં કુળમાં વૃદ્ધ એવં સમંરે વંળી અંપવેં જોઇએ. હે નરશ્રેષ્ઠ ! પાંડવેંને રંજ્યપત ઉપર બેદંડીને સમે લેંકમાં નિતર્ેંષ્ં થ્ંશેં અને વિદ્વંનેંમાં પૂજ્ય થ્ંશેં. ૩૧-૩૨
જે મનુષ્ય ધીર પુરુષ્ંેંનાં દંરાં વચનેંનાં પરિણંમનેં વિચંર કરીને કંર્ય કરવંનેં નિશ્ચય કરે છે, સે ચિરકંળ દુધી યશસ્વી રહે છે. મહંકુશળ પુરુષ્ંેંએ ઉપતેશેલં જ્ઞ્ંંનમાંથ્ીં જાણવં જેટલુા જાણ્યુા નહિ, અથ્ંવં જાણ્યં છસાં સે પ્રમંણે વર્સન કર્યું નહિ, સેં સે ઉપતેશેલુા જ્ઞ્ંંન નિષ્ફળ છે. ૩૩-૩૪
જે મનુષ્ય પરિણંમે પંપફળ અંપનંરાં કર્મને જાણીને સેનેં અંરાભ કરસેં જ નથ્ીં, સે અભ્યુતય પંમે છે. પરાસુ જે પૂર્વે કરેલાં પંપનેં વિચંર કયર્ં વિનં પંપ જ કયર્ં કરે છે, સે તુર્બુદ્ધિવંળં મનુષ્યને અગંધ ભયાકર નરકમાં નંખવંમાં અંવે છે. ડંહ્ય્ંં મનુષ્યે મદલસ કરવંનાં અં છ દ્વંરેં લક્ષ્ંમાં રંખવાં અને દાપત્ત્િંની વૃદ્ધિની ઇચ્છંવંળંએ એ દ્વંરેંનુા નિત્ય રક્ષ્ંણ કરવુા. મતિરંપંનથ્ીં થ્ંયેલેં મત, નિદ્રં, અન્યનં ગુપ્ત તૂસંતિને ન અેંળખવં સે, પેંસંનં મુખનેં સથ્ંં નેત્ર્ંંતિનેં વિકંર, તુષ્ટ માત્ર્ીંનેં વિશ્વંદ અને તૂસ અં દ્વંરેં જાણીને હે રંજા ! જે સેને દંચવી રંખે છે અને ધર્મ, અથ્ર્ં સથ્ંં કંમનુા દેવન કરવંમાં જોડંયેલેં રહે છે સે શત્ર્ુંને સંબે કરે છે, બૃહસ્પસિ જેવંને પણ શંસ્ત્રનં અધ્યયન વિનં અથ્ંવં વૃદ્ધેંની દેવં કયર્ં વિનં ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંનુા જ્ઞ્ંંન થ્ંસુા નથ્ીં. દમુદ્રમાં પડેલુા નંશ પંમ્યુા દમજવુા, કંને ન ધરનંરને કહેલુા વચન મિથ્યં ગયેલુા દમજવુા, અવિવેકીએ કરેલુા શંસ્ત્રનુા ભણસર વ્યથ્ર્ં ગયેલુા દમજવુા અને અગ્નિ વિનં કરેલેં હેંમ નિષ્ફળ ગયેલેં દમજવેં. ૩૫-૪૦
મિત્ર્ંસંનુા લક્ષ્ંણ
બુદ્ધિમંન મનુષ્યે બુદ્ધિપૂર્વક પરીક્ષ્ંં કરવી, અનુભવ પૂર્વક વંરાવંર યેંગ્યસં વિચંરવી, બીજા પંદેથ્ીં ગુણ-તેંષ્ંેં દાંભળવં અને જાસે જોઇને સપંદ કરવેં. એ પછી જ સેણે ડંહ્ય્ંંઅેં દંથ્ેં મૈત્ર્ીં બાંધવી. વિનય અપકીર્સિનેં નંશ કરે છે, પરંક્રમ અનથ્ર્ંનેં નંશ કરે છે, ક્ષ્ંમં નિત્ય ક્રેંધનેં નંશ કરે છે અને દતંચંર કુલક્ષ્ંણનેં નંશ કરે છે. હે રંજેન્દ્ર ! ભેંગ્ય વસ્સુની દંમગ્રી, જન્મસ્થ્ંંન, ઘર, અંચરણ, ભેંજન અને વસ્ત્ર એ ઉપરથ્ીં કુળની પરીક્ષ્ંં કરવી. જીવનમુક્સ પુરુષ્ં પણ દમીપ અંવેલી ઇષ્ટ વસ્સુનેં નિષ્ેંધ કરસેં નથ્ીં, સેં પછી વિષ્ંયંદક્સ મંટે કહેવુા જ શુા ? શંણંને દેવનંર, વિદ્વંન, ધંર્મિક, સ્વરૂપવંન, મિત્ર્ંવંળં અને મધુર વંણીવંળં સ્નેહીનુા પરિપંલન કરવુા. મેંટં કુળનેં હેંય કે હલકં કુળનેં હેંય છસાં જે મયર્ંતંને અેંળાગસેં નથ્ીં, જે ધર્મની અપેક્ષ્ંં રંખે છે અને જે તુષ્કંર્ય કરસાં લજ્જા દેવે છે, સે દેંકડેં કુલીનેં કરસાં પણ ચડિયંસેં છે. જે બન્ન્ેંમાં એકનુા મન બીજાનં મન દંથ્ેં, એકનેં ગુપ્ત વિચંર બીજાનં ગુપ્ત વિચંર દંથ્ેં અને એકની બુદ્ધિ બીજાની બુદ્ધિ દંથ્ેં મળસાં અંવે છે, સે બન્ન્ેંની મૈત્ર્ીં કતી નંશ પંમસી નથ્ીં. વિદ્વંન મનુષ્યે તુર્બુદ્ધિવંળં મૂર્ખ મનુષ્યનેં ઘંદથ્ીં ઢાકંયેલં કૂવંની પેઠે ત્યંગ કરવેં, કંરણ કે સેવંની મૈત્ર્ીં નંશ પંમે છે. ડંહ્ય્ંં મંણદે ગર્વિષ્ઠ, મૂર્ખ, ક્રેંધી, દંહદિક અને ધર્મભ્રષ્ટ મનુષ્યની મૈત્ર્ીં કરવી નહિ. સેણે સેં કૃસજ્ઞ્ં, ધંર્મિક, દત્યનિષ્ઠંવંળં, મેંટં મનનં, દ્રઢ ભક્સિવંળં, જીસેન્દ્રિય, મયર્ંતંમાં રહેનંરં અને તગેં નહિ તેનંરંને જ મિત્ર્ં કરવેં. ઇન્દ્રિયેંને વિષ્ંયેંમાં ન જવં તેવી, એ મૃત્યુ કરસાં પણ વધંરે તુષ્કર છે. ત્યંરે ઇન્દ્રિયેંને અસિશય છૂટી મૂકવંથ્ીં તેવસંઅેંનેં પણ નંશ થ્ંંય છે. ૪૧-૫૧
અંયુષ્ય વર્ધક વસ્સુઅેં
કેંમળ વૃત્ત્િં, દર્વ પ્રંણી પ્રત્યે અતેખંઇનેં ત્યંગ, ક્ષ્ંમં, ધૈર્ય અને મિત્ર્ંેંનેં અંતર, એમને વિદ્વંનેં અંયુષ્ય વધંરનંરાં કહે છે. જે કેંઇ અન્યંયને લીધે બગડ્યુા હેંય સેને દ્રઢ નિશ્ચય પૂર્વક ન્યંયથ્ીં પંછુા પૂર્વ સ્થ્િંસિમાં લંવવુા એ ઉત્ત્ંમ પુરુષ્ંનુા વ્રસ છે. મનુષ્ય પડનંરાં તુઃખનેં ઉપંય જાણે છે, પડસાં તુઃખમાં દ્રઢ નિશ્ચય રંખે છે, અને પડી ચૂકેલાં તુઃખ પછી બંકીનુા કંર્ય કેમ કરવુા સે જાણે છે, સે અથ્ર્ંથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંસેં નથ્ીં. મન, વંણી અને કર્મથ્ીં મનુષ્ય જે કંમ વંરાવંર કરે છે, સે કંમ સેને ખેંચી જ જાય છે. એથ્ીં મનુષ્ય કલ્યંણકંરક કર્મજ કરવાં. ૫૨-૫૫
દુખકર વસ્સુઅેં
માગળ વસ્સુઅેંનેં સ્પર્શ, દહંય દાપત્ત્િં, શંસ્ત્રજ્ઞ્ંંન, ઉદ્યમ, દરળસં અને દત્પુરુષ્ંેંનુા વંરાવંર તર્શન, એ દર્વ દમૃદ્રિ અંપનંરાં છે. ઉદ્યેંગ પરંયણસં એ લક્ષ્મી, લંભ અને શુભનુા મૂળ છે. ઉદ્યેંગ પરંયણ મનુષ્ય મહંન થ્ંંય છે અને અનાસ દુખ ભેંગવે છે. હે સંસ ! દમથ્ર્ં મનુષ્યે દતૈવ દર્વનં ઉપર ક્ષ્ંમં રંખવી. એનં જેવુા કલ્યંણકંરક અને પરમ હિસકંરી બીજુા કશુા જ નથ્ીં. શક્સિહીન મનુષ્યે દર્વ ઉપર ક્ષ્ંમં રંખવી અને દમથ્ર્ં મનુષ્યે ધર્મને અથ્ર્ેં ક્ષ્ંમં રંખવી. જેને અથ્ર્ં સથ્ંં અનથ્ર્ં દમંન છે, એવં ઉતંદીન મનુષ્યને પણ ક્ષ્ંમં નિત્ય હિસંવહ છે. જે દુખનુા દેવન કરસાં મનુષ્ય ધર્મ સથ્ંં અથ્ર્ંથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંસેં નથ્ીં, સે દુખ ભલે દેવવુા, પણ મૂઢની જેમ કતી અંચરણ કરવુા નહિ. તુઃખથ્ીં પીડંસેં મનુષ્ય, પ્રમત્ત્ં, નંસ્સિક, અંળદુ, ઇન્દ્રિયંધીન અને નિરુત્દંહી એટલંઅેંને વિશે લક્ષ્મી વદસી નથ્ીં. દરળસંવંળેં પુરુષ્ં પેંસંની દરળસંથ્ીં અયેંગ્ય કંમ કરસાં શરમંય છે, ત્યંરે તુષ્ટબુદ્ધિવંળંઅેં સેને અશક્સ મંનીને દસંવ્યં કરે છે. ૫૬-૬૨
લક્ષ્મી ક્યાં જ સી નથ્ીં ?
જે મનુષ્ય અસિશય શરળ, અસિશય તંની, અસિશય શૂરવીર અને અસિશય વ્રસી છે, સેમ જ જે ડહંપણનુા અભિમંન રંખે છે, સેની પંદે લક્ષ્મી ભયથ્ીં ફરકસી પણ નથ્ીં. લક્ષ્મી અસિ ગુણવંન પંદે રહેસી નથ્ીં, સેમ અસિશય ગુણહીનની પંદે પણ રહેસી નથ્ીં. સે ગુણને ચંહસી નથ્ીં સેમ ગુણહીનસંથ્ીં પણ રિઝંસી નથ્ીં. ૬૩-૬૪
લક્ષ્મીનિવંદ અને વેતંતિનુા ફળ
ઉન્મત્ત્ં ગંયની જેમ એ આધ લક્ષ્મી સેં કેંઇક જ ઠેકંણે ઠરીને રહે છે. અગ્નિહેંત્ર્ં પંળવુા એ વેતંધ્યયનનુા ફળ છે, દુશીલસં અને દતંચરણ એ શંસ્ત્ર્ંંધ્યયનનુા ફળ છે, રસિદુખ અને પુત્ર્ં પ્રંપ્તિ એ સ્ત્ર્ીં પરણ્યંનુા ફળ છે અને તંન કરવુા સથ્ંં ભેંગવવુા એ ધનનુા ફળ છે. જે મનુષ્ય અધર્મથ્ીં દાપંતન કરેલં ધન વડે પરલેંકનં દંધનભૂસ યજ્ઞ્ં, તંન વગેરે કમર્ેં કરે છે સે મરણ પછી, ધન કુમંર્ગથ્ીં અંવેલુા હેંવંને લીધે યજ્ઞ્ં, તંન વગેરેનુા ફળ ભેંગવસેં નથ્ીં. જાગલમાં, ભયાકર ઝંડીમાં, મેંટી અંપત્ત્િંમાં, ગભરંટનં દમયમાં અને હથ્િંયંરેં ઉગંમેલાં હેંય સે વખસે હૃતયબળવંળંઅેંને ભય લંગસેં નથ્ીં. ૬૫-૬૭
વૈભવનુા મૂળ
ઉદ્યેંગ, ઇન્દ્રિય નિગ્રહ, તક્ષ્ંસં, દંવધંની, ધૈર્ય, સ્મરણશક્સિ અને વિચંરપૂર્વક કંયર્ંરાભ, એમને ઐશ્વર્યનુા કંરણ જાણેં, સપસ્વીઅેંનુા બળ સપ છે, બ્રહ્મવેત્ત્ંંઅેંનુા બળ બ્રહ્મ છે, તુર્જનેંનુા બળ હિંદં છે અને ગુણવંનેંનુા બળ ક્ષ્ંમં છે. જળ, મૂળ, ફળ, તૂધ, હવિષ્ં, બ્રંહ્મણની ઇચ્છં, ગુરુનુા વચન અને અૈંષ્ંધ અં અંઠનં સ્વીકંરથ્ીં ઉપવંદંતિ વ્રસનેં ભાગ થ્ંસેં નથ્ીં. પેંસંને જે પ્રસિકૂળ લંગે એ બીજા પ્રત્યે પણ કરવુા નહિ, અં દર્વ દંધંરણ ધર્મ છે અને ઇચ્છં પ્રમંણે વર્સવંથ્ીં અધર્મ થ્ંંય છે. શાંસિથ્ીં ક્રેંધને જીસવેં, દૈંજન્યથ્ીં તુર્જનને જીસવેં, તંનથ્ીં કુપણને જીસવેં અને દત્યથ્ીં અદત્યને જીસવુા. ૬૮-૭૨
અવિશ્વંદ કરવં યેંગ્ય વસ્સુ
સ્ત્ર્ીં, ઠગ, અંળદુ, બીકણ, ક્રેંધી, અભિમંની, ચેંર, કૃસઘ્ની અને નંસ્સિક અંટલાંનેં વિશ્વંદ કરવેં નહિ. જે મનુષ્ય અભિવાતન કરવંનં સ્વભંવવંળેં હેંય છે સથ્ંં વૃદ્ધેંની દેવં કરે છે, સેનાં કીર્સિ, અંયુષ્ય, યશ અને બળ એ ચંર દંરી રીસે વૃદ્ધિ પંમે છે. ૭૩-૭૪
મનન કરવં યેંગ્ય વસ્સુ
જે ધન અત્યાસ કષ્ટથ્ીં મળસુા હેંય, ધર્મનુા ઉલ્લાઘન કરવંથ્ીં મળસુા હેંય અથ્ંવં શત્ર્ુંને પગે પડવંથ્ીં મળસુા હેંય, સે ધનમાં સમે મન રંખેં નહિ. વિદ્યં વિનંનેં પુરુષ્ં, દાસંનેંત્પત્ત્િં વિનંનુા મૈથ્ુંન, જીવિકં વિનંની પ્રજા અને રંજા વિનંનુા રંજ્ય શેંચનીય છે. પ્રંણીઅેંને મુશંફરીથ્ીં ઘડપણ અંવે છે, પર્વસેંને પંણીથ્ીં ઘડપણ અંવે છે, સ્ત્ર્ીંઅેંને અદાભેંગથ્ીં ઘડપણ અંવે છે અને મનને કઠેંરવંણીથ્ીં ઘડપણ અંવે છે. અભ્યંદ ન કરવેં એ વેતનેં મેલ છે, વ્રસનેં ત્યંગ કરવેં એ બ્રંહ્મણનેં મેલ છે, બંહ્લિક તેશ પૃથ્વીનેં મેલ છે, અદત્ય ભંષ્ંણ એ પુરુષ્ંનેં મેલ છે, કુસૂહલ દંધ્વીનેં મેલ છે, પસિનુા પરતેશ ગમન સ્ત્ર્ીંને મલિન કરે છે, દેંનંને રૂપુ મલિન કરે છે, રૂપંને કથ્િંર મલિન કરે છે, કથ્િંરને દીદુા મલિન કરે છે અને દીદંને મંટી મલિન કરે છે. ૭૫-૮૦
બહુ નિદ્રં કરવંથ્ીં નિદ્રં ન જીસંય, કંમ ભેંગવવંથ્ીં સ્ત્ર્ીંને ન જીસંય, ઇંધણાં નંખવંથ્ીં અગ્નિને ન જીસંય અને મદ્યપંન કરવંથ્ીં મતિરંને ન જીસંય. ૮૧
જેણે તંનથ્ીં મિત્ર્ંને વશ કયર્ેં છે, જેણે યુદ્ધથ્ીં શત્ર્ુંઅેંને જીત્યં છે અને જેણે ખંનપંનથ્ીં સ્ત્ર્ીંઅેંને વશ કરી છે, સેનુા જીવસર દફળ છે. ૮૨
હે ધૃસરંષ્ટ્ર ! હજાર રૂપિયંવંળં પણ જીવે છે અને દેં રૂપિયંવંળં પણ જીવે છે, મંટે સમે અંખં રંજ્યની ઇચ્છં છેંડી તેં, કંરણ કે કેંઇ પણ સ્થ્િંસિમાં જીવંસુા નથ્ીં એમ નથ્ીં. ૮૩
અં પૃથ્વીમાં જે કાંઇ દુવર્ણ, ડાંગર, જવ, પશુઅેં અને સ્ત્ર્ીંઅેં છે, સે બધુા એકને મળે, સેં પણ સૃપ્તિ થ્ંસી નથ્ીં. અં જોઇને ડંહ્ય્ંેં મનુષ્ય મેંહ પંમસેં નથ્ીં. ૮૪
હે રંજન્ ! હુા સમને ફરીથ્ીં પણ કહુા છુા કે, જો સમને સમંરં પેંસંનં પુત્ર્ંેંમાં અને પાંડવેંમાં દમભંવ હેંય, સેં સમે બન્ન્ેં પ્રત્યે દમંનસંથ્ીં વસર્ેં. ૮૫
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં દપ્તમેં અધ્યંયઃ ।।૭।।
-ઃ અધ્યંય ૮ :-
દહજ શત્ર્ું
દજ્જનેંથ્ીં મંન પંમ્યં છસાં જે મનુષ્ય અભિમંન રહિસ રહીને પેંસંની શક્સિ પ્રમંણે કંમ કરે છે, સે દત્પુરુષ્ંને સત્કંળ યશ પ્રંપ્ત થ્ંંય છે, કંરણ કે પ્રદન્ન્ં થ્ંયેલં દજ્જનેં દુખ અંપવં દમથ્ર્ં છે. ૧
બીજાઅેંએ અડચણ નંખી ન હેંય છસાં જે મનુષ્ય અધર્મથ્ીં મળસં અથ્ર્ંલંભનેં ત્યંગ કરે છે, સે મનુષ્ય જુની કાંચળીનેં ત્યંગ કરનંર દર્પની જેમ તુઃખથ્ીં મુક્સ થ્ંઇને દુખેથ્ીં નિદ્રં લે છે. ૨
અદત્ય બેંલીને વિજય મેળવવેં, રંજા પંદે ચંડી ખંવી અને ગુરુ અંગળ મિથ્યં અંગ્રહ કરવેં, એ બ્રહ્મહત્યં કરવં બરંબર છે. ઇષ્યર્ં કરવી એ ખરેખર મૃત્યુ જ છે, વધંરે પડસુા બેંલવુા એ લક્ષ્મીનેં નંશ કરનંરુા છે અને ગુરુની દેવં કરવી નહિ, ઉસંવળ કરવી સથ્ંં અંત્મ શ્લંઘં કરવી એ ત્ર્ંણ વિદ્યંનં શત્ર્ું છે. ૩-૪
અંળદ, મત, મેંહ, ચપળસં, વંસેંડિયંપણુા, ઉદ્ધસંઇ, અભિમંન અને લેંભ અં દંસ દર્વતં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંનં તેંષ્ં મનંય છે. ૫ દુખની ઇચ્છંવંળંને વિદ્યં ક્યાંથ્ીં હેંય ? અને વિદ્યંની ઇચ્છંવંળંને દુખ ક્યાંથ્ીં હેંય ? મંટે દુખની ઇચ્છં રંખનંરે વિદ્યંનેં ત્યંગ કરવેં અને વિદ્યંની ઇચ્છં રંખનંરે દુખનેં ત્યંગ કરવેં. ૬ અગ્નિ લંકડાંથ્ીં સૃપ્ત થ્ંસેં નથ્ીં, મહંદમુદ્ર નતીઅેંથ્ીં સૃપ્ત થ્ંસેં નથ્ીં, મૃત્યુ દર્વ પ્રંણીઅેંથ્ીં સૃપ્ત થ્ંસુા નથ્ીં અને સ્ત્ર્ીં પુરુષ્ંેંથ્ીં સૃપ્ત થ્ંસી નથ્ીં. ૭
નંશ કરનંર વસ્સુ
હે રંજન્ ! અંશં ધૈર્યનેં નંશ કરે છે, કંળ દમૃદ્ધિનેં નંશ કરે છે, ક્રેંધ લક્ષ્મીનેં નંશ કરે છે, કુપણસં યશનેં નંશ કરે છે, અરક્ષ્ંણ પશુઅેંનેં નંશ કરે છે અને કેંપંયમંન થ્ંયેલેં એક બ્રંહ્મણ અંખં તેશનેં નંશ કરે છે. ૮
માગળ વસ્સુઅેં
હે રંજન્ ! બકરાં, કાંદુા, રૂપુ, મધ, ઝેર ચૂદનંરુા મહેંરુા, પક્ષ્ીં, વૈતિક બ્રંહ્મણ, વૃદ્ધ જ્ઞ્ંંસિજન અને પડસીમાં અંવેલેં કુલીન, એટલં સમંરે ઘેર દતૈવ રહેં. હે ભંરસ ! બકરેં, બળત, ચાતન, વિણં, અંરદેં, મધ, ઘી, લેંઢુા, સાંબંનુા પંત્ર્ં, તક્ષ્િંણંવર્સ શાખ, શંલિગ્રંમ અને ગેંરેંચન અંટલી માગલકંરક વસ્સુઅેં તેવ, બ્રંહ્મણ સથ્ંં અસિથ્િંઅેંની પૂજાને મંટે ઘરમાં રંખવી. એમ મનુએ કહ્ય્ુંા છે. ૯-૧૧
હે સંસ ! હુા સમને અં દવર્ેંત્ત્ંમ પુણ્યકંરક અને માગળતંયી વંસ કહુા છુા કે, કંમ, ભય અને લેંભથ્ીં જીવિસને મંટે પણ કતી ધર્મનેં ત્યંગ કરવેં નહિ. ૧૨
અવિનંશીનેં અંશ્રય
ધર્મ નિત્ય છે અને દુખ તુઃખ અનિત્ય છે, કેમ કે જીવ નિત્ય છે અને સેનં કંરણરૂપ અવિદ્યં અજ્ઞ્ંંન અનિત્ય છે. મંટે સમે અનિત્યનેં ત્યંગ કરીને નિત્ય વસ્સુમાં નિષ્ઠં રંખેં અને દાસુષ્ટ રહેં. કંરણ કે દાસેંષ્ં એ મેંટેં લંભ છે. ૧૩
જુઅેં મહંબળવંન અને મહંન મહિમંવંળં રંજાઅેં પણ ધનધંન્યથ્ીં ભરેલી પૃથ્વી ઉપર રંજ્ય કરીને સે રંજ્યેં સથ્ંં વિશંળ વૈભવેંને છેંડી મૃત્યુને વશ થ્ંયં છે. ૧૪
હે રંજન્ ! તુઃખ વેઠીને મેંટેં કરેલેં પુત્ર્ં પણ મરણ પંમે છે, સેં મનુષ્યેં સેને ઉપંડીને પેંસંનં ઘરમાંથ્ીં તૂર લઇ જાય છે, સેઅેં કેશ છૂટં મૂકીને કરુણ સ્વરે રડે છે, પણ પછી સેને કંષ્ટની જેમ ચિસંમાં નંખી તે છે. ૧૫
મરણ પંમેલં મનુષ્યનુા ધન બીજો મંણદ ભેંગવે છે, સેમ જ પક્ષ્ીંઅેં અને અગ્નિ સેમનં શરીરની દંસ ધંસુઅેંને ખંઇ જાય છે, સે મરનંર સેં પુણ્ય સથ્ંં પંપ એ બન્ન્ેંથ્ીં વીંટંઇને સેમની દંથ્ેં પરલેંકમાં જાય છે. ૧૬
હે સંસ ! ફળફુલ વિનંનં ઝંડનેં જેમ પક્ષ્ીંઅેં ત્યંગ કરે છે, સેમ જ્ઞ્ંંસિજનેં, સ્નેહિઅેં અને પુત્ર્ંેં મરનંરનં તેહને છેંડીને પંછં વળે છે. ૧૭
અગ્નિમાં નંખેલ પુરુષ્ંની પંછળ સેનુા કરેલુા કર્મ જાય છે, મંટે પુરુષ્ેં પ્રયત્નથ્ીં ધીરે ધીરે ધર્મનેં દાગ્રહ કરવેં. અં લેંકથ્ીં ઉપર રહેલં સ્વર્ગથ્ીં સથ્ંં અંલેંકની નીચે પંસંળમાં મહંન આધસંમિદ્ર નંમનુા નરક છે. સે નરક ઇન્દ્રિયેંને મહં મેંહ કરનંરુા છે, એમ જાણેં. હે રંજન્ ! રખે સમને એ નરક મળે. ૧૮-૧૯
મંરાં અં વચન દાંભળીને સમે જો સે દર્વ દમજવં દમથ્ર્ં થ્ંશેં સેં સમે મનુષ્યલેંકમાં ઉત્ત્ંમ યશ પંમશેં અને સમને અં લેંકમાં સથ્ંં પરલેંકમાં ભય થ્ંશે નહિ. ૨૦
હે ભંરસ ! અંત્મં એ એક નતી છે, સેમાં પુણ્ય એ અેંવંરેં છે, બ્રહ્મ સેનુા ઉત્પત્ત્િંસ્થ્ંંન છે, ધૈર્ય સેનં કિનંરં છે અને તયં સેનં સરાગ છે. જે પુણ્યકર્મવંળેં પુરુષ્ં સેમાં સ્નંન કરે છે,(પેંસંનં અંત્મં સ્વરૂપને અેંળખે છે) સે પવિત્ર્ં થ્ંંય છે. નિત્ય લેંભ રહિસ સ્થ્િંસિ એ જ પુણ્ય છે. ૨૧
કંમ સથ્ંં ક્રેંધરૂપી મગરવંળી અને પાંચ ઇંદ્રિયેંરૂપી જળવંળી દાદંરનતીમાં સમે ધૈર્યરૂપી નૈંકંનેં અંશ્રય કરીને જન્મંતિ તુઃખને સરી જાઅેં. ૨૨
કેંણ તુઃખી થ્ંંય નહિ ?
કયુા કંર્ય કરવુા અને કયુા ન કરવુા, અં દાબાધમાં જે મનુષ્ય જ્ઞ્ંંનમાં, ધર્મમાં, વિદ્યંમાં અને વયમાં વૃદ્ધ એવં પેંસંનં દાબાધીને મંન અંપીને સથ્ંં પ્રદન્ન્ં કરીને પૂછે છે, સે કેંઇ તિવદ મુાઝંસેં નથ્ીં. ૨૩
ધૈર્યથ્ીં શિશ્ન સથ્ંં ઉતરની રક્ષ્ંં કરવી, નેત્ર્ંથ્ીં હંથ્ંેં સથ્ંં પગેંની રક્ષ્ંં કરવી, મનથ્ીં અાંખ સથ્ંં કંનની રક્ષ્ંં કરવી અને કર્મથ્ીં મન સથ્ંં વંણીની રક્ષ્ંં કરવી. ૨૪
જે બ્રંહ્મણ નિત્ય યેંગ્ય દમયે સ્નંન દાધ્યં કરે છે, નિત્ય જનેંઇ ધંરણ કરે છે, નિત્ય વેતંધ્યયન કરે છે, પસિસનં અન્ન્ંનેં ત્યંગ કરે છે, દત્ય બેંલે છે અને ગુરુની દેવં કરે છે, સે બ્રહ્મલેંકથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંસં નથ્ીં. ૨૫
જે ક્ષ્ંત્ર્િંય વેતનેં અભ્યંદ કરી, અગ્નિહેંત્ર્ં કરી, યજ્ઞ્ંેંથ્ીં તેવેંનુા પૂજન કરી સથ્ંં પ્રજાનુા પંલન કરી ગંય અને બ્રંહ્મણને મંટે શસ્ત્રથ્ીં હણંય છે અથ્ંવં દાગ્રંમમાં પ્રંણ નિચ્છંવર કરે છે, સે પવિત્ર્ં ચિત્ત્ંવંળેં થ્ંઇને સ્વર્ગમાં જાય છે. ૨૬
જે વૈશ્ય વેતંધ્યયન કરી, યેંગ્ય દમયે બ્રંહ્મણેં, ક્ષ્ંત્ર્િંયેં સેમ જ અંશ્રિસેંને ધનનેં વિભંગ અંપી અને ગંર્હપત્ય, અંહ્વનીય સથ્ંં તક્ષ્િંણંગ્નિ અં ત્ર્ંણ અગ્નિનેં પુણ્ય પવિત્ર્ં ધુમંડેં દુાઘી ખેંળિયુા છેંડે છે, સે સ્વર્ગમાં તિવ્ય દુખેં ભેંગવે છે. ૨૭
જે શુદ્ર બ્રંહ્મણ, ક્ષ્ંત્ર્િંય સથ્ંં વૈશ્યની અનુક્રમે યથ્ંંયેંગ્ય દેવં કરે છે, એ બ્રંહ્મણંતિ દાસુષ્ટ થ્ંવંથ્ીં તુઃખરહિસ સથ્ંં પંપરહિસ થ્ંંય છે અને તેહ ત્યંગ પછી સ્વર્ગમાં દુખ ભેંગવે છે. ૨૮
યુધિષ્ઠિરને રંજ્યંદન પર બેદંડવં મંટે વિનાસિ
અં મેં સમને ચંરે વર્ણનેં ધર્મ કહ્ય્ંેં. સે કહેવંનુા સમે અં કંરણ દમજો કે, પાંડુપુત્ર્ં યુધિષ્ઠિર પૃથ્વીપંલનરૂપી ક્ષ્ંંત્ર્ંધર્મથ્ીં ભ્રષ્ટ થ્ંયં છે, મંટે હે રંજન્ ! સમે સેને રંજધર્મમાં જોડેં. ૨૯
ધૃસરંષ્ટ્ર બેંલ્યં :- હે દૈંમ્ય ! સુા મને નિત્ય અંવેં દત્ય ઉપતેશ અંપે છે. મને પણ મનમાં થ્ંંય છે કે સુા મને કહે છે સેમજ કરુા, પાંડવેં પ્રત્યે ૩૦
મને હમેશાં એવી બુદ્ધિ થ્ંંય છે, પણ તુયર્ેંધન મને મળે છે અને સે બધુા ફરી જાય છે. ૩૦-૩૧
તૈવનુા દંમર્થ્ય
કેંઇ પણ પ્રંણી તૈવને અેંળાગી શકે સેમ નથ્ીં. મને સેં લંગે છે, તૈવ એ જ દંચુા છે અને પુરુષ્ંંથ્ર્ં સેં નિથ્ર્ંક છે. ૩૨
ઇસિ શ્રીમહંભંરસે ઉદ્યેંગપર્વ આસર્ગસ પ્રજાગરપર્વમાં
વિતુરનીસિવંક્યનેં અષ્ટમેં અધ્યંયઃ ।।૮।।
