પ્રેમ યુગલઃ ઓર્ફિયસ અને યુરિડિસ
પુરાતનકાળમાં ગ્રીક સંસ્કૃતિમાં પ્રેમી યુગલોની કેટલીક અપ્રતિમ દંતકથાઓ ખૂબ પ્રચલિત હતી. એ યુગનાં ભૌગોલિક પાત્રો અને પારંપરિક દેવી - દેવતાઓની પુરાણકથાઓ પૈકી કેટલીક પ્રેમલ જોડાંઓની વાયકાઓ પણ સદીઓથી લોક પ્રચાર પામેલ છે. એમાંની કોઈ વિરહરસને તરફેણ કરે છે તો કોઈ અસીમ સુખાકારીને પામે છે.
પશ્ચિમિ સંસ્કૃતિનાં અમર આ ઓર્ફિયસ અને યુરિડિસ એક કપોલકલ્પિત જોડું કે જેની સેંકડો વર્ષોથી પ્રેમગાથા હજુએ પ્રવર્તમાન છે. અહિં, સૂરોની સાધનામાં લીન એવો ઓર્ફિયસ એની વાગ્દત્તા સમી પત્ની યુરિડિસનાં મૃત્યુ બાદ એને ફરી પામવા શું ને શું કરે છે! અજોડ પ્રેમલ લાગણીને પામીને પ્રિય પાત્રનો વિરહ સાંપડે ત્યારે કેવી પરિસ્થિતિ સર્જાય છે અને પ્રિયજનને ફરી મળી શકાય છે કે નહિં એ વાંચવું રોચક રહેશે.
-કુંજલ પ્રદીપ છાયા
પુરાતનકાળનો એક સમય હતો કે જ્યાં સંગીતની કળા દૈવીતત્વની કળા તરીકે પુજાતી. જેમનું સંગીત અજોડ સુરાવલી સર્જતું એવા સંગીતકારોની ગણના દેવગણમાં થતી. એવા અરસામાં એપોલો, એથેના અને હેર્મસ નામે સંગીત તજજ્ઞ સમા દેવતાઓનું વર્ચસ્વ પ્રવર્તમાન હતું. એમનાં વાજિંત્રો થકી રેલાવાતી સૂરાવલી એ યુગનાં વાતાવરણને મંત્રમુગ્ધ કરી દેનારી હતી. સ્વર્ગીય પર્વતમાળા ઓલંપિયસનાં પ્રાંગણમાં હંમેશ યોજાતી સાંગીતિક મહેફિલોમાં એમની સુમધુર ધૂન જાણે કે સર્વસ્વ ભૂલાવી દેનાર હતી. આ સંગીતમય કળા સૌ કોઈને જાણે અજાણે અદેખાઈ કરાવી જતી.
પૃથ્વીલોક ઉપરથી આવેલ કેટલાક આવાજ સંગીતનાં જાણનારા અવતર્યા કે જેઓ અહીંનાં સૂર શાસ્ત્રીઓને સમકક્ષ જ હતા. એઓ તેમની કળામાં પારંગત હતા. કુદરતી બક્ષીસ જેમને સાંપડેલી હતી એવા ઓર્ફિયસ નામે એક સંગીતકાર હતા. તેઓ ગ્રીક કળા અને વિજ્ઞાનની અધિષ્ઠાત્રી નવ દેવીઓ પૈકીને એક એવાં માતા કેલિઓપ અને દક્ષિણી ગ્રીક પ્રદેશનાં યોદ્ધા એવા ઓએગ્રીયુસ નામનાં રાજાનાં સુપુત હતા. રાજા ઓએગ્રીયુસ પોતે પણ સંગીતનાં ખૂબ શોખીન અને જાણકાર હતા. જ્યારે ઓર્ફિયસ નાનો હતો ત્યારથી જ એનાં હાથમાં સંગીતનું વાધ્ય ‘લીઅર’ કે જે એક પ્રકારની પ્રાચીન કાળની પશ્ચિમી વીણા કે સારંગી જેવું એક પ્રાચીન તંતુવાદ્ય વગાડવાનું નાનપણથી જ ફાવી ગયું હતું. એની સાધનાથી પ્રસન્ન થઈને સર્વ સંગીત દૈવી આરાધ્યોએ એમને શ્રેષ્ઠ તાલીમ આપવાનું નિશ્ચિત કર્યું. એમાં ઓપેલો મોખરે હતા.
ઓર્ફિયસનું સંગીત ઝકડી તેને દેતું. લોકો, પશુ, પક્ષી, વૃક્ષ, પાન વેલીઓ જેવાં સજીવ હોય કે નિર્જીવ પ્રાક્રુતિક ચીઝો એનાં સંગીતની સુરાવલીમાં એવો તો જાદુ હતો કે તે સહુ કોઈને સંમોહિત કરી દેનારૂં હતું. ક્યારેક તો એવું બનતું કે વિરાટકાય પર્વતમાળા અને ઘટાદાર વૃક્ષો તાનમાં આવીને પોતાનાં સ્થાનેથી હટી જઈને ડોલવા લાગે કે પછી સંગીતમય ધ્વની તરફ ગતિ કરવા લાગે!
ઓર્ફિયસની ઈજિપ્ત તરફની યાત્રા બાદ તે ગ્રીક નામાંકિત શૂરવીર જસોનનાં ‘એગ્રો’ નામક જહાજમાં સવાર થઈને ગુજરાન ચલાવવા લાગ્યો હતો. એનું સંગીત એમનાં વ્યવસાયમાં અત્યંત કામે લાગતું. સોનેરી ઊંનવાળાં ઘેટાંની શોધ કરવી અને એ ઘેટાંઓને સંગીતની ધૂનથી કાબૂમાં રાખવા એનું અગત્યનું કામ હતું. વળી, ક્યારે જહાજ પરનાં કામદારો કંટાળી જતા કે પછી હતાશ થઈ જતા ત્યારે એમને ઓર્ફિયસનું સંગીત મનોરંજન સાથે જુસ્સા ભેર કામ કરવાનું જોમ આપતું. અરે! ક્યારેક તો એવું પણ બનતું કે દરિયાઈ યુદ્ધ વખતે કોઈ સૈનિક મૃત્યુ પામવાની ક્ષણે એનું સંગીત સાંભળે તો એનો મોક્ષ થતો અથવા તે સાજો થઈ જતો!
ઓર્ફિયસનાં લગ્નવિષયક ચોકકસ માહિતી ઐતિહાસિક દસ્તાવેજીમાં તો કંડારાયેલ નથી પરંતુ કહેવાય છે કે તે તેની પત્નીને અનહદ પ્રેમ કરતો હતો. બની શકે કે દરિયાઈ ખેડાણ પ્રવાસ દરમિયાન એક કવિ કે સંગીતકારનાં સ્વભાવને રોચે એવી આ સુકોમળ કન્યા તેને ગમી ગઈ હોય. જેનું નામ યુરિડિસ હતું. લગ્ન બાદ તેમણે દક્ષિણી થ્રેસનાં હરિયાળા વિસ્તાર સેન્સસમાં સ્થાઈ થઈને ઘર પરિવાર રચવાનું નક્કી કર્યું.
લગ્નજીવનનાં સોનેરી સ્વપ્ન સેવતી એ તેની સખીઓ જોડે સુંદર બાગમાં ફરતી હતી. તેનાં પગની સુંવાળી પાનીઓ હરિયાળી ઘાસનાં કૂંપણો પર ચાલતી હતી એવામાં જ યુરિડિસને પગમાં ઝેરીલો સાપ ડંખ મારીને ત્વરાએ સરકી ગયો. શું કરવું અને શું ન કરવું એવી અવઢવમાં યુરિડિસની સહેલીઓએ ઓર્ફિયસને બોલાવ્યો. ત્યાં સુધીમાં તો આખા શરીરે સર્પદંશનું ઝેર ફેલાઈ ગયું અને જોતજોતાંમાં યુરિડિસનું પ્રાણપંખેરું મૃત્યુની ઊંડી ખીણમાં ગરકાઈ ગયું હતું. આ એવું સ્થળ હતું કે જ્યાં જીવંત વ્યક્તિ ક્યારેય જઈ ન શકે અને મરણ પામેલ વ્યક્તિ કોઈ દિવસ પાછી ફરી ન શકે!
ઓર્ફિયસ એની પ્રિયતમા પત્ની ગુમાવી દેવાનો આઘાત જીરવી શકાય એવો નહોતો. એનું સંગીત ભલભલા મુર્છિતને પણ ચેતનવંતું કરી દેતું હતું પરંતુ એ તેની વાગ્દત્તાને જીવંત કરવમાં અસમર્થ નિવડ્યો હતો. તેણે દર્દીલા સૂરો છેડ્યા અને સમગ્ર વાતાવરણને ગમગીન કર્યું. અને એક સમય તો એવો આવી ગયો કે આ સૂરોની આરાધના કરતા આ ઓર્ફિયસ સંગીત વગાડવાનું જ જાણે ભૂલી ગયા! તેમનું જીવન ઊંડા શોકમાં પરિવર્તિત થઈ ગયું. સંગીતની મીઠાશ જેમનાં જીવનનો હિસ્સો હતો એજ એમને કડવું લાગવા માંડ્યું. ન તો એમને ભોજનમાં સ્વાદ રહ્યો કે ન ભજનમાં રસ રહ્યો. એમની આસપાસનાં સૌ લોકોને એમની ચિંતા થવા લાગી હતી. ત્યારે એમણે લોકોને કહ્યું, “હું હવે એ કરીશ કે જે આજ સુધી કોઈએ ન કર્યું હોય. એવી જગ્યા એ જઈશ જ્યાં જવાથી સૌ કોઈ ડરતાં હોય! હા, હું મૃત્યુની નગરી તરફ જઈશ અને મારી પ્રિય યુરિડિસને હું ગમે તે ભોગે પાછો લઈ જ આવીશ.”
તેણે મૃત્યુલોકની ખીણ તરફ પ્રણાય કર્યું. સમય વિતતો ગયો પણ એને મંજિલ વેલી ઓફ એચ્યુર્સિયા સુધીનો પ્રવાસ આદર્યો.
વન્ય પશુપક્ષીઓ, ઘટાદાર જંગલો અને કોતરો, કેટલીય ખીણો અને પહાડોને તેણે પ્રેતલોક તરફનો રસ્તો અને એ તરફ જવાનો નક્શો પૂછ્યો. ત્યાંસુધી જવાની સૌએ મનાઈ ફરમાવી. પરંતુ તેનાં સંગીતમય વીણાંનાં સૂર થકી સૌ મંત્રમુગ્ધ થતાં અને એની પ્રેમગાથા સાંભળીને મદદ કરવા તૈયાર થતાં રહેતાં.
કેટલીય તપસ્યાને અંતે તેણે એ મૃત્યુલોકનાં વિશાળ અને વિકરાળ લાગતા દરવાજાનાં દર્શન કર્યાં. એણે અંદર પ્રવેશવા ઉતાવળ કરી પરંતુ એ પ્રાણઘાતક પ્રદેશનાં શાસકોનાં રખેવાળ દ્વારપાલ પ્રથમવાર એક જીવંત મનુષ્યને અહીં સુધી પહોંચી આવેલો જોઈને ચોંકી ગયાં. એમને માટે આ એક મહાભયંકર ઘટના હતી. આજ સુધી અહિં કોઈજ જીવીત અવસ્થામાં પહોંચ્યું જ નહોતું. તેથી તેની વિશાળકાય દરવાજામાં જ અટકાયત કરી અને મહારાજા અને મહારાણીને આ બાબતની જાણ કરાઈ.
સંગીતનાં સાધક એવા આ ઓર્ફિયસ એ એ ત્રણ માથાવાળા કુતરાનાં શરીર સમાં સિર્બેરસ સાથે સંદેશ મોકલે છે કે તે કોઈ નુક્સાન કર્તા અગ્રદૂત નથી. તેનું નામ ઓર્ફિયસ છે, તેનાં હાથમાં લિઅર નામનું સંગીત વાદ્ય છે અને તેની મૃત પ્રેયસીને મળવાનાં હેતુ થકી અહિં સુધી પહોંચી આવ્યો છે!
પ્રેતલોકનો ત્રણ માથાંવાળો દ્વ્રારપાળ કૂતરાઓ એને ઘેરી વળ્યા અને ઓર્ફિયસે પોતાનું સંગીત વાદ્ય વગાડવાનું શરૂ કર્યું. દ્વારપાળોમાંથી કોઈ રાજા એન્ડ્રોનિયસ અને પાતાળલોકની રાણી પ્રોસેરપીના સુધી સંદેશો મોકલી આવ્યા. પ્રેતલોકનાં શાસનકર્તા પ્રથમ વખત કોઈ જીવતા વ્યક્તિને સાંભળી રહ્યા હતા. ઓર્ફિયસનાં સંગીતમય ગીતોમાં કરૂણરસ વહેવા લાગ્યો. તેનાં ગીતોનાં શબ્દોમાં તેની એકલતા અને વિરહનો ભરપૂર વિષાદ ઝંકૃત થતો હતો. તેની ગાયકીમાં જ એણે એની વ્યથાને વ્યક્ત કરી અને જણાંવ્યું કે તેણે એની પ્રિય પત્નીને ફરી મળવું છે, એને જોવી છે અને ફરી એને પૃથ્વીલોક પર પરત લઈ જઈને ખુશહાલ જીવન જીવવું છે. પ્રેમ અને શૃંગારરસથી ભરેલ ગીતોનાં શબ્દો મૃત પ્રેતલોકનાં રાજા અને રાણીને સ્પર્શી ગયા.
ઓર્ફિયસે કહ્યું, “આ કાળમીંઢ પથ્થર સમાં જીવનમાં મારા રૂપાળા નસીબને સ્વરૂપવાન પત્ની હોવાનું ભાગ્યમાં હતું નહોતું થઈ ગયું. એકલતા સાથે જીવવાને બદલે દરેક પ્રકારનાં ભયને અવરોધીને અહિં સુધી આવી ગયો છું. અહિંથી નિરાશ થઈને જવાનો નથી. આપ મારી પ્રિયતમાને મારા સમક્ષ હાજર કરો. મને તેને મળવું છે. મારે તેને સાથે મારી સૃષ્ટિમાં લઈ જવી છે.”
આ દરમિયાન યુરિડિસ એનાં પતિ ઓર્ફિયસનું કર્ણપ્રિય સંગીત પિછાણી ગઈ અને તે પણ તેને મળવા આતુર થઈ. તેનાં વિશે બાતમી મેળવવા પ્રેતલોકનાં દ્વારપાળ એવા ત્રણ માથાવાળા કુતરાનાં શરીર સમાં સિર્બેરસને આક્રંદ સાથે આજીજી કરવા લાગી. તેણે કહ્યું કે કપરી પરિસ્થિતિને અવરોધીને મારો પ્રિયતમ મને મળવા આવ્યો છે મને જવા દ્યો. યુરિડિસ પ્રેતલોકમાં આમેય રોચતું નહોતું. એનો જીવ હંમેશાં એનાં પતિને પામવા તરફ જવા મથતો હતો તેથી તેને તાબે રાખવા કેદ કરવામાં આવી હતી.
પ્રેમનું નામ પડતાં જ સૌંદર્યમયી પ્રેતલોકની રાણી પ્રોસેરપીનાનું હ્રદય દ્રવી ઊઠ્યું. તેને નસીબની બલિહારી પર ક્રોધ ચડ્યો અને સાથોસાથ એક પ્રેમી યુગલનાં પ્રારબ્ધ પર દયા પણ આવી. તેણે પોતાનું નાજુક મસ્તક જુકાવીને તેનાં પ્રેમની સહાહના કરી. પોતાની માતાનાં મૃત્યુનાં દુખદ સમાચાર બાદ એ જે રીતે વિષાદ પામીને રડી હતી તે યાદ કરી બેઠી. તેને પોતાનાં કોમળ ગાલ પર ઉષ્ણ શ્રુઓની ધાર અનુભવી. સાથે રજા અને ખમતીધર શાસક એવા એન્ડ્રોનિયસ પણ નતમસ્તક થયા. એમણે અનુભવ્યું કે એમની પ્રિય પત્ની જો આ રીતે અચાનક એનાં સાથથી વિખૂટી પડી જાય તો એ કઈ રીતે જીવી શકશે? ભાવાવેશ એઓ પણ આ પરિસ્થિતિને જોઈને પિગળી ગયા.
ઓર્ફિયસનું કરુણવિપ્રલંભ સંગીત ત્યાં ઉપસ્થિત એવા તાળું મારીને મૂકેલા દારૂના બાટલાવાળો ઘોડો - ટૅન્ટલસને અભિભૂત કરી ગયું. તે તેને બંધી બનાવેલ સ્થાન પાસે મૂકેલ પાણીનાં પહોળાં વાસણમાંથી પાણી પીવા જઈ રહ્યો હતો પરંતુ તે ત્યાં જ થોભીને સંગીત સાથે સંમોહિત થઈ ગયો. સિસફિયર્સ ટેકરી પરથી પથ્થર ગબડાવવાની અવિરત સજાને આધિન હતો. તે પણ ઓર્ફિયસની ધૂન થકી રાહત પામીને થોડીવાર એજ પથ્થર પર અરામ કરવા બેસી ગયો. આમ ત્યાંનાં વાતાવરણમાં ચોમેર ગંભિર ધ્વનિ પ્રસરી ગઈ હતી.
એવામાં વિશાળ પ્રેતલોકનાં પ્રાંગણમાં એક તરફ જેલમાં તાજી મૃત્યુ પામેલ પ્રેતોનાં ટોળાં વચ્ચે બંદી બનાવેલ યુરિડિસને ઓર્ફિયસે જોઈ. તેણીએ પણ એનાં પતિને જોયો અને તેનાં તરફ દોડી જવા પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ તે અશક્ત અને અસર્મથ હતી. આ જોઈને એન્ડ્રોનિયસ રાજા એ હૂકમ કરીને તેને સભામાં ઓર્ફિયસ સમક્ષ હાજર કરી.
આજ સુધી આવું સૌભાગ્ય કોઈને જ સાંપડ્યું નહોતું કે કોઈ જીવંત વ્યક્તિને મરણ પામેલ વ્યક્તિ સાથે મિલન થાય. એવું પ્રેતલોકનાં શાસક રાજા એન્ડ્રોનિયસ એ જણાંવ્યું. ઓર્ફિયસ તેની પ્રેયસીની નજીક ગયો અને વાંકો વળીને હાથ પકડીને ચૂમીને ખાત્રી કરી જોઈ કે હા, યુરિડિસ હયાત છે પોતાની સમક્ષ!
પાતાળલોકનાં રાજારાણીએ એમને બંનેને એકસાથે પરત ફરવાની અનુમતિ આપી. પરંતુ એ પરવાનગી સાથે એક શતર પણ મૂકી. શરત મુજબ ઓર્ફિયસ પાછું વળીને જુએ નહિં કે યુરિડિસ એને અનુસરીને એની સંગાથે ચાલે છે કે નહિં. રાજીખુશીથી તેમણે આ કરાર સ્વીકાર્યો. ત્રણમુખવાળા રખેવાળ કુતરા એમને મૃત્યુનાં મુખ્ય દરવાજા સુધી દોરી ગયા અને પાતાળલોકનાં રાજશી પરિસરમાં હાજર સૌ કોઈની સંમતિપૂર્વક ત્યાંથી વિદાય થયાં.
એચ્યુરિયા – મૃત્યુલોકની ઊંડી ખીણથી આગળ વધવા લાગ્યાં બંને. આ એવો સમય હતો જ્યાં ક્ષણેક્ષણ ઓર્ફિયસ અને યુરિડિસનો ઉત્સાહ વધતો હતો. એવો લાંબા વિરહ બાદ એક થવાનાં હતા. અસંભવ એવી પરિસ્થિતિમાંથી ઉઘરીને મૃત પત્નીને ફરી સજીવન કરવાની તક તેને સાંપડી હતી. જે સૌભાગ્ય હજુ સુધી કોઈને પણ નહોતું પ્રાપ્ત થયું.
યુરિડિસ વિના એણે એ ગમગીન દિવસો કઈ રીતે કાઢ્યા અને મૃત્યુની ખીણ સુધી એ કેમ પહોંચી શક્યો એ બધું જ એને કહેવું હતું. એ ચાલતો ચાલતો બોલતો હતો. જાણતો હતો કે પાછળ એની પ્રિયતમા સાંભળી રહી છે. “તારા ગયા પછી પક્ષીઓનો કલરવ મને કડવો લાગતો હતો અને ચંદ્રની ચાંદની જાણે દઝાવતી હતી.” સૂરીલા કંઠે એ ગણગણતો રહ્યો અને આગળ ધપતો રહ્યો.
એણે ઉતાવળા ઉચાળા ભર્યા. “અરે! જોતો યુરિડિસ, આ સામે દેખાય એ આપણી દુનિયા કે જે મેં તારી માટે જીતી લીધી છે! હવે આપણાં મિલનને કોણ રોકી શકશે?” આટલું બોલતાં ઉત્સાહમાં આવીને ઓર્ફિયસે પાછળ ફરીને જોયું. એ બધી શરતો જાણે વિસરી ગયો. મૃત્યુની ખીણનો આરો અને પૃથ્વીનાં છેડા વચ્ચે જાજું અંતર રાહ્યું નહોતું. આ સ્થળ એચ્યુઅરિયાની હદસીમા વટાવા જઈ રહેલ પ્રેમી યુગલ એક સાથે ફરી શોકાતુર થઈ ગયાં.
ઓર્ફિયસની નજર સમક્ષ એની કાળાં ઘટાદાર કેશને ફેલાવીને નિશ્તેજ ચહેરાવાળી તેની પ્રેયસી યુરિડિસ દેખાઈ. એ દૂર જતી જણાઈ. ઓર્ફિયસ એને રોકવા એની પાછળ દોડ્યો. ત્રણ માથાવાળા કુતરાનાં શરીર સમાં સિર્બેરસ દ્રારપાળ દેખાયા. યુરિડિસ એ વિશાળ દરવાજાની પેલે પાર જતી રહી અને દરવાજો બંધ થઈ ગયો.
ઓર્ફિયસ એનાં સંગીત વાદ્ય સાથે એની જમીની દુનિયામાં એકલો જ પરત ફર્યો. એનું કર્ણપ્રિય સંગીત પ્રકૃતિને સંભળાવા લાગ્યો અને રાહ જોવા લાગ્યો એની નિયતી એને ક્યારે મરણપથારીએ બોલાવે.
