-: માનવી અને જનાવર વચ્ચેના અદ્દભુત પ્રેમનુ નિરુપણ :-
દિપક ચિટણીસ(dchitnis3@gmail.com)
આનંદપુરના એ ખૂણામાં ઝૂંપડાં જેવાં માત્ર ત્રણ મકાનો, પોતાના દેખાવથી આવતાંજતાંનું લક્ષ ખેંચી રહેતાં. જૂની ખખડધજ આમલી ત્રણે મકાનોને ઢાંકતી. ચારે તરફ ગટરની દુર્ગંધ છૂટતી અને ધૂળના ગોટા ઊડતા.
પતરાનાં, પાટિયાનાં અને ગૂણિયાંનાં, એમ અનેકરંગી થીગડાં મારેલી ખડકી ખુલ્લી રહેતી. અંદર એક ફાટેલતૂટેલ સાદડી પર ઇસો ભાટી પોતાનો હોકો ગગડાવતો બેઠો હોય.
ઇસા ભાટીએ સોના-રુપાનાં વાસણથી માંડીને ઠીંકરાની ફૂટેલી હાંડલી સુધી બધી તડકાછાંયા જોઇ લીધા હતા. જન્મ્યો ત્યારે શ્રીમંત માબાપને ત્યાં એક હાથમાંથી બીજા હાથમાં ફર્યા કરતો.
હજી એને સાંભરતું હશે કે પોતે દસ વર્ષનો થયો ત્યારે હાથી પર બેસીને પરણવા નીકળેલો. એ વખતે તેણે શોખની ખાતર એક બળદ પાળેલો. આજ અનેક રંગો જોયા પછી બંને જણા- હરજી અને ઇસો સાથે રહેતા. હરજી નામ વિચિત્ર હતું. પણ જ્યારે પૈસાની છોળ આંગણે રેલાતી ત્યારે ઇસાને અનેક મિત્રો હતા. તેમાંથી કોઇક સાહિત્યરસિક હિંદુ મિત્રે બળદને આવું કુમળું - હરજી જેવું નામ આપી દીધેલું. પછી તો એ ચાલ્યું.
ઇસો લક્ષાધિપતિ હતો; ભિખારી બની ગયો. વળી ચડયો, પાછો પડયો અને આજે છેવટે આ ત્રણ તૂટેલાં ઝૂંપડાંમાં એનો બધો સામાન સચવાઇ રહેતો.
એકમાં હરજી બંધાતો; વચ્ચે બારણું હતું તેમાંથી શેઠ ને નોકર આખો દિવસ એક-બીજાની સામે જોઇને બેસી રહેતા; અને ત્રીજા ઝૂંપડામાં ઘાસ ભરાતું. અનેક મિત્રો આવ્યા, ગયા, મળ્યા અને ટક્યા - માત્ર ઇસો અને હરજી, બાળપણથી આજ સુધી અખંડ રહ્યા હતા.
આજ સુધી હવે હરજીની પીઠના સહારે મોટીમોટી મસક ભરીને જુમો સવારના પાંચ વાગ્યામાં નીકળતો. હરજીની ઘંટડી ધીમે વાગતી હોય તે પાછળ ઇસો એકાદ ગઝલ કે ગીત લલકારતો ચાલ્યો જતો હોય. બારણે બારણે પાણી ભરી દીધા પછી શેઠ ને નોકર બન્ને પાછા વળતા. ઇસાએ એક પૈસાનાં ગાજર કે બહુ તો ટમેટાં કે ભાજી પોતાના શાક માટે અને બથ ભરીને ગદબ - જેને હરજી પાછળથી ખાતો આવતો હોય - બળદ માટે લીધાં હોય.
બસ, આ હમેશની ખરીદી. આ જીવનને આટલું કામ એથી વધુ ક્યારેય કરવું નહિ, કોઇ વધુ કામ, આપે તો લેવું નહિ, ને ઘરાક હોય તેમાંથી ઘટે તો બીજાને ઘરાક થવા કહેવું નહિ. બપોરથી માંડીને છેક સાંજ સુધી ઇસો હોકો ગગડાવ્યા કરતો; અને તેના સંગીતમાં લીન થતો હોય તેમ, પેલો હરજી પણ માખીને ઉડાડવા કાન ફફડાવતો આંખ મીંચીને ઊભો હોય કે જાગતો સૂતો હોય. શેઠ ને નોકર બપોરથી સાંજ સુધી સામસામે એકબીજાને નિહાળ્યા કરતા !
છેક સાંજે બન્ને મિત્રો ફરવા નીકળતા અને નદીના કાંઠા સુધી જઇ પાછા વળતા. વખતે સવારે કામ થોડું હોય તો સવારે પણ નીકળી પડતા.એક દિવસ સવારે પાંચ વાગ્યે આ પ્રમાણે બન્ને ફરવા નીકળ્યા. ઇસાને વિચાર હતો કે પાડો થોડુંઘણું ચરે તો સારું; પણ હરજીને એમ લાગ્યું કે એમ બહાર ખાતા ફરવું એ ગૃહસ્થાઇનાં લક્ષણ નહિ ! એટલે ઇસો ખવડાવવાનું કરે તો પણ પાડો રણકીને સામે ઊભો રહે અને 'ના, નહિ ખાઉં' એમ સ્પષ્ટ સંભળાવી દે !' અને ઇસો થાક્યો : 'ચાલ ત્યારે, ઘેર જઇને ખાજે. તને પણ લાડ કરવાની ટેવ પડી છે!'
વિજય થયો હોય તેમ બળદ આનંદમાં રણક્યો, પોતાના પૂંછડાને બરડા પર પછાડયું ને ઇસાની સામે જોઇ કાન ફફડાવીને 'રણક' કરતોક તે ચાલ્યો. જીતના આનંદમાં પહેલાં તો એ થોડુંક દોડયો.
'જો ! જો ! હવે પાછો વાળું કે ? દોડવાનું છે ?' ઇસાએ મોટેથી ઠપકાની બૂમ પાડી, પણ તે પહેલાં હરજી તો રસ્તે ચડી ગયો હતો. રસ્તામાં આડે રેલવેની સડક હતી. જરાક ઉતાવળે ચાલતાં, પાડાનો પગ રેલના બે પાટાની વચ્ચે આવી ગયો. પગને કાઢવા તેણે પ્રયત્ન કર્યોે, પણ ફોગટ. ધબ દઇને નીચે બેસી ગયો, ને જેમ જેમ પગ કાઢવા પ્રયત્ન કર્યો તેમ તેમ વધારે ને વધારે ભરાતો ગયો. ઇસો પાછળ હતો. તે શ્વાસભેર દોડયો આવ્યો. તેણે આવીને બળદનો પગ લઇ આમતેમ મચડયો. પણ બધું વ્યર્થ !
આછું અંધારું ને આછો ઉજાશ હતો. થોડે દૂર સિગ્નલનો હાથો નમેલો દેખાતો હતો. ઇસાના પેટમાં ધ્રાસકો પડયો : ગાડી આવશે તો !
તે એકદમ રસ્તા તરફ દોડયો. સવારના વહેલા ફરવા નીકળેલા બે શોખીન જુવાનોને તેણે આવતા જોયા. તેમના એકેક હાથમાં નેતરની સોટીઓ ઊછળતી હતી અને ખુશનુમા હવા લેવા માથા પરથી ટોપીઓ ઉતારી બીજા હાથમાં લઇ લીધી હતી. ગાંડો દોડે તેમ જુમો દોડયો.
'એ ભાઇસા'બ ! મારો વે...... મારો બળદ. અબઘડી કપાઇ જશે. જુઓ, પણે જુઓ - પાટામાં સપડાયો છે !'
બન્ને જણાએ ઇસાએ દેખાડયું ત્યા જોયું. કાંઇક કાળુંકાળું તરફડતું લાગ્યું.
'શું છે ?'
'મારો હરજી-બળદ !'
'ઓહો !... જા, જા, ફાટકવાળા પાસે દોડ...'
'તમે માબાપ, ટેકો દો તો પગ નીકળી જાય, જીવ બચે.'
'અમે ? તું દોડ-દોડ- ફાટકવાળાને કહે !' એમ કહીને એ બન્ને જણા તો ચાલતા થઇ ગયા ! ઇસો ફાટકવાળા તરફ દોડયો, પણ ઘરમાંથી આવતા ઘંટીના અવાજ સિવાય કોઇ માણસ ફરકતું લાગ્યું નહિ. એટલામાં છેટે ગાડીની સિસોટી સંભળાઇ. ઇસાએ ચારે તરફ એક નિરાશ દ્રષ્ટિ ફેંકી. પણ માણસનું કોઇ છૈયું સરખું યે જણાયું નહિ. ઝપાટાબંધ સિગ્નલના થાંભલા તરફ દોડયો. સાંકળ ખેંચી. ઘંટીના અવાજમાં તેનો સાદ સંભળાય તેમ હતું નહિ ! તેણે જોરથી બારણામાં પાટું માર્યું.
'એ કોણ ?
'એ ચાલો ! ભાઇ-બહેન ! સિગ્નલ ફેરવો, મારું જાનવર કપાઇ જશે.'
'ઘેર કોઇ ભાઇમાણસ નથી !' - બસ. આટલા બેદરકાર જવાબની સાથે જ ઘંટી ફરીથી ગાજવા મંડી.
હવે ટ્રેનનો અવાજ પણ સ્પષ્ટ સંભળાવા લાગ્યો. 'દોડો ! દોડો !... મારું જનાવર કપાય છે !' ઇસાએ હતું તેટલું બળ કરીને ચીસ પાડી; પણ એના કર્કશ પડઘા સિવાય શાંતિ જેવી હતી તેવી જ રહી !
ઇસાએ આકાશ તરફ જોયું. છેલ્લો તારો આથમતો હતો. અજવાળું વધવાને બદલે ધુમ્મસ પથરાતું હતું. ગાડીનો અવાજ તદ્દન નજીક આવતો હતો. તેણે પોતાની લાકડી ફેંકી દીધી.
'યા પરવરદિગાર !' તેણે મોટેથી બૂમ પાડી.
એટલું બોલીને જુમો એકદમ દોડયો. વ્યર્થ મહેનત પછી વેણુ થાકીને હાંફતો પડયો હતો. તેની ગોદમાં તે ભરાઇ બેઠો. હરજીએ તેને શાંત રીતે ખંજવાળ્યા કર્યું.'દોસ્ત ! ભાઇ ! વેણુ ! આપણે બન્ને સાથે છીએ હો !' અને એમ કહીને ઇસો છેક તેના પગ પાસે પડયો.
દર પળે ટ્રેનના ધબકારા વધ્યા, સિસોટી પર સિસોટી થઇ. જોસબંધ ફરતાં પૈડાં સંભળાયાં. ઇસો હરજીને ભેટી પડયો. પણ જેવી ગાડી છેક નજીક આવી કે તરત જ, પોતે બેભાન થાય તે પહેલાં હરજીએ માથું ઊચક્યું, અને પોતાના શેઠને બચાવવા એક ઝપાટે માથું મારીને તેને પાટાથી દૂર ફેંકી દીધો.
હરજી પર થઇને આખી ટ્રેન ચાલી ગઇ. તેના ધગધગતા લોહીના પ્રવાહથી ઇસાનું કેડિયુ ભીંજાઇ ગયું. તેને કળ વળી ને બેઠો થયો, ત્યારે લોહીના ખાબોચિયામાં ઢંકાયેલા થોડા છૂટાછવાયા ભાગ સિવાય તેના પ્યારા મિત્ર હરજીનું કાંઇ પણ નામનિશાન રહ્યું ન હતું !
હજી પણ હંમેશાં ઇસો સવારમાં જ એકલો, અશાંત, એ રસ્તે ફૂલ લઇને આવતો દેખાય છે, અને એક માનીતા પથ્થર પર ફૂલ મૂકીને 'હરજી !.. હરજી !.. હરજી !' એમ ત્રણ બૂમ પાડીને ચાલ્યો જાય છે !
Dipak Chitnis (DMC)
