કાનિયો ઝાંપડો
ઝવેરચંદ મેઘાણી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૫. કાનિયો ઝાંપડો
મહારાજને આથમવાનું ટાણું થતું હતું. તે વખતે સીમમાંથી રખોલિયાએ હાંફતાં હાંફતાં આવી સુદામડા ગામે વાવડ દીધા કે સીમાડે ખેપટ ઊડતી આવે છે. માળિયાના મિયાણાનું પાળ એકસામટી સો-સો બંદૂકો સાથે સુદામડા ભાંગવા ચાલ્યું આવે છે.
સાંભળીને દરબાર શાદૂળ ખવડના માથામાં ચસકો નીકળી ગયો. આજ એને પોતાની આબરૂ ધૂળ મળવાનું ટાણું આવ્યું લાગ્યું. એના તમામ કાઠીઓ ગામતરે ગયા હતા. ગામમાં ઘરડાં-બુઢ્ઢાં વિના કોઇ લડનારો ન મળે. હથિયાર હતાં નહિ, તેમ હથિયાર બાંધી જાણે તેવી વસ્તીયે નહોતી. ઘડીક વાર તો લમણે હાથ દઇને શાદૂળ ખવડ બેસી રહ્યા.
“પાળ આવે છે! મિયાણાંનું મોટું પાળ આવે છે!” એવો પોકાર આખા સુદામડામાં પડી ગયો. અને એ પોકાર સાંભળ્યા ભેળા તો લોકો ઘરમાંથી ધમાકા દેતાં બહાર આવ્યાં. કાઠિયાણીઓ સાંબેલાં લઇ લઇને ઉંબરે ઊભી રહી. છોકરાં તો પા’ણાની ઢગલી કરી શત્રુઓની સામે ધીંગાણું મચાવવા ટોળે વળ્યાં.
કોઇએ કહ્યું કે, “બાપુ મૂંઝાઇને બેઠા છે, હથિયાર નથી, માણસ નથી, ગામ લૂંટાશે, બાઇયુંને માથે તરકઓના હાથ પડશે. એટલે બાપુ તરવાર ખાઇને મરશે!”
“અરે મર્યાં! મર્યાં! અમે શું ચૂડિયું પે’રી છે ?” નાનાં નાનાં ડાબરિયાં અને ખોખડધજ બુઢ્ઢા બોલી ઊઠ્યાં.
“અને અમે ચૂડલિયુંની પે’રનારિયું શું તાણી કાઢેલ છીએ તે એમ અમારે માથે પારકા હાથ પડવા દેશું ? અમારો ચૂડલો જેને માથે ઝીંકશું એની ખોપરીનાં કાચલાં નહિ ઊડી જાય ? જાવ બાપુ પાસે, અને એને હરમત આપો.”
વસ્તીના જે દસ-વીસ માણસો હતા તે શાદૂળ ખવડની ડેલીએ ગયા; જઇને હોંકારા કરી ઊઠ્યા કે, “એ આપા શાદૂળ! એલા શાદૂળો થઇને આમક્યારનો વિચાર શું કરછ ? અમારાં ખોળિયામાં પ્રાણ છે ત્યાં સુધી બાપડા મિયાણા શું સુદામડાનો ઝાંપો વળોટી શકે ? અરે, હથિયાર બાંધ્ય. તારા ગામની બાયડિયું કછોટા વાળીને ઊભી થઇ ગઇ છે!”
ત્યાં એક વાધરણ બોલી, “અરે બાપ શાદૂળ ખવડ! અમે બધાંય તો સુદામડાનાં ધણી છયેં. તે દી લાખા કરપડાએ નીંભણી નદીને કાંઠે ગામ બધાંને શું નહોતું કહ્યું કે ‘સુદામડા તો સમે માથે !’ તે દી’થી આખી વસ્તી ગામની સરખી ભાગીદાર થઇ છે. તારી ડેલી અને અમારા કૂબા વચ્ચે ફરક નથી રહ્યો. સુદામડાને માથે માથા જાય તોય શું ? ધણી છૈંયેં!”
‘હા! હા! અમે બધાં સુદામડાના સરખે ભાગે ધણી છીએ’-એમ આખી વસ્તી ગરજી ઊઠી.
સંવત ૧૮૦૬ની અંદર આખું ગામ એક શત્રુ સામે લડ્યું હતું. તે દિવસથી જ ‘સમે માથે સુદામડા’ના કરાર થયેલા. એટલે કે આખી વસ્તીને સરખે ભાગે ગામની જમીનની વહેંચણ થઇ હતી તે વાત ગામની વાઘરણ પણ નહોતી વીસરી.
એક ઝાંપડો પણ એ વખતે ત્યાં ઊભો હતો. “એલા. છેટો રે’! છેટો રે” એમ સહુ એને હુડકારતાં હતાં. ત્યાં તો એની સામે આંગળી ચીંધીને એની વહુ કહેવા લાગી “અને શાદૂળ બાપુ! આ મારો ધણી કાનિયો તમને શૂરાતન ચડાવવા બૂંગિયો વગાડશે. ઇયે સુદામડાનો ભાગદાર છે. અને રોયા! સુદામડા સારુ જો તું આજ મરીશ નહીં ને, તો હું તને ઘરમાં નહિ ગરવા દઉં!”
ઝાંપડો હસ્યો, કાં બોલ્યો નહીં, પણ ગળામાં કોઠી જેવડો ઢોલ ટાંગીને પોતાના રાઠોડી હાથ વદે તરઘાયો વગાડવા માંડ્યો. એની જોરાવર દાંડી પડી, એટલે જાણે કે આસમાન ગુંજવા લાગ્યું. એનું નામ કાનિયો ઝાંપડો.
“એલા, ગાડાં લાવો, ઝટ ગાડાં ભેળાં કરો.” એવી હાકલ પડી. કાનિયાને તરઘાયે કાયરને છાબડે પણ હરી આવ્યા.
હડેડાટ કરતાં ગાડાં આવી પહોંચ્યાં. ધબોધબ ગામના ઝાંપાબંધ થયા અને ઝાંપા આડાં આખા ગામનાં ગાડાં ઠાંસી દીધાં. એની આડા દસ-દસ માણસો તરવાર લઇને ઊભા રહ્યા. ઝાલરટાણું થઇ ગયું. ગામનો બાવો ધ્યાન ધરીને ઠાકરમા ‘રાજની આરતી ઉતારવા માંડ્યો. પાંચ શેર પિત્તળની એ ઊજળી આરતીમાંથી દસ-દસ જ્યોતના ઝળેળાટ ઠાકર મા’ રાજના મોઢા પર રમવા મંદ્યા. ટપૂડિયાં છોકરાં હાંફતાં હાંફતાં ચોરાના એ તોતિંગ નગારા ઉપર ડાંડીના ઘા દેવા લાગ્યાં. અને બીજી બાજુ ઝાંપા બહાર આછા આછા અંધારામાં નીંભણી નદીને કાંઠે દુશ્મનોની બંદુકની જામગરીઓ ઝબૂકવા માંડી.
ઓલી વાઘરણનો કૂબો બરાબર ઝાંપાને પડખે જ હતો. શિકાર કરવાની બંદૂકમાં દારૂગોળી ધરબીને જામગરી ઝેગવી વાઘરણે પોતાના ધણીના હાથમાં દીધી અને કહ્યું, “એય રોયા! તેતર ને સાંસલાં તો રોજ મારછ તંઇ આજ એકાદ મોવડીને મારીને ગામનું ધણીપણું તો સાચું કરી દેખાડ્ય!”
વાઘરીને ચાનક ચડી. હાથમાં બંદૂક લઇને ગાડાના ગૂડિયા વચ્ચે ગોઠવાઇને એ બેસી ગયો. મિયાણા આવી પહોંચ્યા. મોખરે એનો સરદાર લખો પાડેર ચાલ્યો આવતો હતો. લખા પાડેરના હાથમાં જે જામગરી ઝગતી હતી તેના અજવાળામાં એની રાક્ષસી કાયા બરાબર ચોખ્ખી દેખાતી હતી. એને દેખતાં જ કૂબાને ઓટે ઊભાં ઊભાં વાઘરણે વાઘરીને ચીસ પાડી, “એય પીટ્યા! જોઇ શું રિયો છો? દે, દે, ઇ મોવડીના કપાળની ટીલડીમાં નોંધીને કર ભડાકો! ને કાચલાં કરી નાખ્ય એની ખોપરીના. દે ઝટ! ચાર જુગ તારું નામ રે’શે.”
પણ વાઘરીના હાથ કંપવા માંડ્યા. બંદૂક ફોડવાની એની છાતી ન ચાલી. માથે વીજળી પડી હોય એનો એ ત્યાં ને ત્યાં સજ્જડ થઇ ગયો. તે વખતે એક સુતાર હાથમાં હાથલો લઇને ઊભો હતો. કાનિયાએ તરઘાયા ઢોલ પરડાંડી નાખી, ત્યાં સુતારનું સત જાગી ગયું. એના મનમાં અજવાળું થઇ ગયું કે ‘હાય હાય! હુંય સુદામડાનો સરખો ધણી! અને આવો લાગ જાય!’
એણે દોટ દીધી. વાઘરીના હાથમાંથી ઝૂંટવીને એણે બંદૂક ખભે ચડાવી લખા પાડેરના કપાળ સામે નોંધી. દાગી, અને હડુડુડુ દેતી ગોળી છૂટતાં વાર જ લાખાની ખોપરીમાં ‘ફડાક!’ અવાજ થયો. હરદ્ધારના મેળામાં કોઇ જોરદાર હાથની થપાટ વાગતાં દૂબળા સાધુડાના હાથમાંથી સવાશેર ખીચડી સોતું રામપાતર ઊડી પડે તેમ લખાની ખોપરી ઊડી પડી. જીવતરમાં પહેલી જ વાર હાથમાં બંદૂક ઝાલનારા એ સુતારે રંગ રાખી દીધો.
અને પછી તો ‘દ્યો! દ્યો! એમ દેકારો બોલ્યો. પાડેર પડ્યો અને અંધારામાં મિયાણા આકુળ વ્યાકુળ થયા. મનમાં લાગ્યું કે ઝાંપામાં કોણ જાણે કેટાલ જોદ્ધા બેઠા હશે. ગોકીરો પણ કાળા ગજબનો થઇ પડ્યો.
પથરા છૂટ્યા. મિયાણાની જામગરીઓમાં બંદૂકોના કાનમાં ચંપાવી લાગી. ભડાકા થયા. પણ ગોળીઓ ઠણણણ દેતી ગાડા સાથે ભટકાઇને ભોંયે પડવા માંડી. તોયે એ તો મિયાણાની બંદૂકો! કંઇકને ઘાયલ કરીને લખા પાડેરની લાશ લેતા કે મિયાણા રવાના થયા. ઝાંપા ઉપર તો રંગ દાખી દીધો. પણ કાનિયો ઢોલી ગોતે છે કે ‘આપો શાદૂળ ક્યાં ?’ ઝાંપે ડંકતા ડંકતા જે ઘાયલો પડ્યા હતા તે કહે, “કાનિયા! આપા શાદૂળને ગોત, એને બચાવજે.”
કાનિયો ઢોલી ધણીને ગોતવા લાગ્યો. હાથમાં ઉઘાડી તરવાર લઇને આપો શાદૂળ ગઢની રાંગે રાંગે અંદરથી તપાસતા તપાસતા ચાલ્યા જાય છે. બીજું કોઇ આદમી એની પાસે નથી. એને ફડકો હતો કે ક્યાંક શત્રુઓ ગઢ ઉપરથી ઠેકીને કામમાં પેસી જશે.
મિયાણા પણ બહારને રસ્તે બરાબર ગઢની રાંગે રાંગે ચાલ્યા જતા હતા, એવામાં તેઓએ ગઢની દીવાલમાં એક નાનકડું ગરનાળું દીઠું. લાગ જોઇને મિયાણા અંદર પેસવા લાગ્યા, અને પડખે હાડકાંનો એક મોટો નળો પડ્યો હતો, એ ઉપાડીને મિયાણાએ આપા શાદૂળને માથે ઝીંક્યો. પહેલવાન મિયાણાના પ્રચંડ ઘાએ શાદૂળ બેહોશ બનીને ધરતી ઉપર ઢળી પડ્યા.
પણ ત્યાં તો ‘ધડ! ધડ! ધડ!’ એમ જાણે એકસામટી કેટલી તરવારના ઝાટકા મિયાણાઓને માથે તૂટી પડ્યા. ભૂતનાથના ભેરવ જેવા કદાવર અને ખૂની મિયાણા, મોટા પહાડને માથેથી પથરા પડે તેમ ધરતી ઉપર પડવા લાગ્યા. આ કોની તલવારો ઝીંક બોલાવે છે તે જોવા ઊંચી નજર કરવાનીયે વેળા નહોતી. ‘આ લે! આ લે! લેતો જા!’ એમ ચસકા થતા જાય છે ને તરવારના ઝાટકા પડતા જાય છે. શત્રુઓનો સોથ વળી ગોય. સામસામી તરવારોની તાળી બોલી ગઇ. પણ કોણ કોને મારે છે તેની અંધારે ગમ ન પડી, અને ભાગ્યા તેટલા પણ દ્રારકાના જાત્રાળુની જેમ સુદામડાની જાત્રાનાં એંધાણ તરીકે તરવારના ઝાટકાની દ્ધારકાછાપ લેતા ગયા.
એ છાપો દેનારી ભુજા કોની હતી ? એ અંધારામાં કોણ, કેટલા જણા વારે આવી બાપુને ગોતતો હતો. બરાબર ટાણે એ આવી પહોંચ્યો. બાપુનો બેહોશ દેહ પટકાઇને પડ્યો હતો. તેની જ કંમરમાંથી કાનિયે તરવાર ખેંચી લીધી. અને અંધારામાં એની એકલી ભુજાએ પંદર-પંદર ઝાટકા સામટા પડતા હોય એટલી ઝડપથી તરવાર આંટી. એણે એકલાએ દેકારો બોલાવ્યો. સુદામડાને સહુથી વધુ બચાવનાર એ કાનિયો હતો.
આપા સાદૂળની કળ ઊતરી, એણે આંખો ઉઘાડી, પડખે જુએ ત્યાં પચીસ-પચીસ ઘામાં કટકા થઇ ગયેલો કાનિયો પડ્યો છે.
“બાપુ! સુદામડા” એટલું જ એ બોલી શક્યો. પછી એના પ્રાણનો દીવો ઓલવાઇ ગયો.
સવારે ચોરામાં ડાયરો ભરાણો. મરેલાઓને દેને દેવાની તૈયારી થતી હતી. બધી લાશો સામે પડી હતી. એ ટાણે માણસોનો અફસોસ ઉડાડવા માટે ગઢવીએ પોરસનાં વેણ કાઢ્યાં. “ખમા! ખમા તને, આપા શાદૂળ! આજ તેં કાઠિયાણીની કૂખ ઉજાળી! જોગમાયાએ સુદામડાનું નાક રાખ્યું. વાહ રણના ખેલણહાર!”
છોહડાં રણભડાં કે’ એમ સાદો,
લોહ ઝડાકા બેસલડાં,
ભડ ઝડાકા બેસલડાં,
(તો) ભઠ છે જીવન એહ ભડાં.
(શાદૂલ ખવદ કહે છે : “હે બળવાન જોદ્ધાઓ, હે તરવારોના સાધેલા વીર નરો, તમે હાજર હો છતાં જો ગામના દરવાજામાં દુશ્મનો દાખલ થઇ જાય, તો વીર એવા શૂરવીરોનું જીવતર ધૂળ મળ્યું.”)
એમ મરદ લુણાઓત આખે.
સણજો ગલ્લાં નરાં સરાં,
નર ઊભે ભેળાય નીંગરું,
તો નાનત છે એહ નરાં.
(લૂણા ખવડનો પુત્ર શાદળ કહે છે કે “હે પુરુષો, સાંભળોજો.કે જો મરદ ઊભો હોય છતાં ગામ લૂંટાય, તે તો એવા મરદને લાંછન હજો.”)
વળગ્યા ગઢે માળિયાવાળા,
મારટીપણારા ભરેલ મિંયા,
પોતે ચકચૂર થિયો પવાડે,
એમ કેક ભડ ચકચૂર કિયા.
(માળિયાવાળા મિયાણા લૂંટારા, કે જે મરદાનગીભરેલા હત તે સુદામડાના ગઢ ઉપર તૂટી પડ્ય. તે વખતે બહાદુર શાદૂળ મરણિયો બન્યો અને બીજાં કંઇકને એણે શૂરાતન ચઢાવ્યાં)
સાદે ગઢ રાખ્યો સુદલપર,
દોખી તણો ન લાગે દાવ,
એમ કરી કસળે ઊગરિયો,
રંગ છે થાને, ખવડારાવ.
(સુદામડાનો ગઢ શાદૂળ ખવડે એવી રીતે બચાવી લીધો. દુશ્મનોને લાગ ફાવ્યો નહિ. એ રીતે શાદૂલ ખવડ, તુંયે ક્ષેમકુશળ ઉગરી ગયો. ખવડોના રાજા, રંગ છે તને.)
પોતાના પરાક્રમનું ગીત સાંભળીને શાદૂળ ઉદાસ મુખે ડોકું હલાવ્યું.
ચારણ પૂછે, “કાં, બાપ! કાંઇ મોળું કહ્યું?”
“ગઢવા! કવિની કવિતાયે આભડછેટથી બીતી હશે કે?”
“કાંઇ સમજાણું નહિ, આપા શાદૂળ!”
“ગઢવા! તમારા ગીતમાં મારો કાનિયો ક્યાં? કાનિયાના નામ વિનાની કવિતને હું શું કરું?”
ચારણને ભીંઠામણ આવ્યું. એણે ફરીથી સરસ્વતીને સાદ કર્યો. બે હાથ જોડીને એણે દિશાઓને વંદના દીધી, ત્યાં એની જીભમાંથી વેણ ઝરવા માંડ્યાં,
(ગીત-જાંગડું)
અડડ માળિયો કડડ સુદામડે આફળ્યો,
ભજ નગર વાતનો થિયો ભામો,
કોડ અપસર તણા ચૂડલા કારણે,
સૂંડલાનો વાળતલ ગિયો સામો.
(માળિયાના મિયાણા સુદામડા ઉપર તૂડી પડ્યા, જાણે કે ભુજ અને નગર વચ્ચે યુદ્ધ મંડાયું. એ વખતે રણક્ષેત્રમાં મરીને અપ્સરાઓને પરણવાના કોડથી એક ઝાડુ કાઢનાર ભંગી શત્રુઓ સામે ગયો.)
વરતરિયા તણો નકે રિયો વારિયો.
ધધુંબ્યો પાળ ને ચડ્યો ઘોડે,
ઢોલના વગડાવતલ કેમ નવ ધડકિયા,
ઢોલનો વગાડતલ ગિયો ઘોડે.
(પોતાની બાયડીનો વાર્યો પણ એ ન રહ્યો, લશ્કર તૈયાર થયું. પોતેય ઘોડે ચડ્યો, અને પાસે ઢોલ વગડાવનારઓને શૂરવીરોને તો હજી શૌર્ય ચઢતું રહ્યું. ત્યાં તો ઢોલ વગાડનારો પોતે જ રણઘેલો બનીને દોડ્યો.)
વીભડા તણાં દળ કરમડે વાઢિયાં,
સભાસર આટકે લોહી સૂંકા,
અપસરા કારણે ઝાટકે આટકી,
ઝાંપડો પોળ વચ થિયો ઝૂકા.
(શત્રુઓનાં ટોળાંને એણે તરવારથી કાપી નાખ્યાં. અપ્સરાઓને વરવાનો ઉત્સાહી એ કાનિયો ભંગી લડીને આખરે શેરી વચ્ચે મર્યો.)
ભડ્યા બે રખેહર જેતપર ભોંયરે,
વજાડી ખાગ ને, આગ વધકો,
રંગે ચડ્યો ગામને, સામે કરાળે રિયા,
એટલો કાનિયાનો મરણ અધકો.
(અગાઉ પણ બે અછૂતો લડેલા હતાઃ એક જેતપુરમાં ચાંપરાજ વાળાના યુદ્ધ વખતે ને બીજો ભોંયરગઢની લડાઇમાં. તે બન્ને પણ પોતાના ગામને ખાતર ખડ્ગ વાપર્યો. પણ કાનિયાનું મરણ તો એથીયે અધિક છે, કેમ કે એક તો એણે ગામને વિજયનો રંગ ચડાવ્યો, ને વળી પોતાના માલિકને એણે કુશળ રાખ્યા.)
